Muszę poprzedzić moją spowiedź w klocku lipy wyznaniem jeszcze jednego grzechu: ten szkic dramatyczny nie jest utworem całkowicie oryginalnym. Co prawda jego fabuła, jego sens, jak również dramatis personae są owocem mojej wyobraźni, ale owoc ten wyciągnął zbyt wiele soków z książkiKsiążka zainspirowała Jana Wilkowskiego do napisania Spowiedzi w drewnie, stanowiła także bezpośrednie źródło stylizacji gwarowych w sztuce. Akcja Spowiedzi stanowi rozwinięcie zawartej w książce wzmianki dot. ostatniej pracy Jędrzeja Wowry – rzeźby Chrystusa Frasobliwego. Po latach od napisania Spowiedzi w drewnie Wilkowski wystawił swą sztukę w szczecińskim Teatrze Lalek "Pleciuga". Przedstawienie miało formę dyptyku: jedną część stanowiła autorska Spowiedź w drewnie, drugą natomiast – Żywoty świętych, których tekst został zaczerpnięty in extenso z książki Seweryna. Tadeusza Seweryna, aby – choć daleko padło jabłko od jabłoni – wyprzeć się swojego z nią powinowactwa. Zresztą nie tylko z nią: również i z Balladą o Powsinodze ZegadłowiczaEmil Zegadłowicz był bardzo ważnym powodem, dla którego twórczość Jędrzeja Wowry stała się powszechnie znana. W roku 1923 żona beskidzkiego świątkarza przedstawiła jego rzeźby Zegadłowiczowi, pragnąc je sprzedać. Poeta uległ fascynacji zarówno twórczością rzeźbiarza, jak i jego osobą, duchowością, wiedzą o świętych. Zegadłowicz spopularyzował prace Wowry w szerokich kręgach artystycznych i kolekcjonerskich, a także zlecił mu wykonanie dwudziestu drzeworytów. Zostały one wydane drukiem: Piecątki beskidzkie Jędrzeja Wowra, Poznań 1938. i z notatkamiKsiążka ta została opracowana przez Edwarda Kozikowskiego w trakcie jego prac nad spuścizną Zegadłowicza. Zawiera ona zarówno teksty autorstwa Zegadłowicza poświęcone Jędrzejowi Wowrze, jak i notatki oraz wspomnienia Kozikowskiego z jego własnych spotkań z beskidzkim świątkarzem, wzbogacone materiałem ilustracyjnym (fotografie rzeźb, drzeworyty Jędrzeja Wowry). o Jędrzeju WowrzeJędrzej Wowro mówił unikalnym idiolektem, zawierającym elementy lokalnych gwar. Tematem jego twórczości byli przede wszystkim katoliccy święci. Ich postaci i historię, najczęściej głęboko przetworzoną, apokryficzną i nasyconą ludowymi pierwiastkami, znał Wowro z kazań, opowieści wiejskich kaznodziejów oraz innych przekazów ustnych. Świadectwem jego wiedzy na ten temat jest książka Świątkarz-powsinoga Tadeusza Seweryna (Warszawa 1963). Język Wowry oraz jego ,,apokryficzna” wyobraźnia fascynowały Wilkowskiego, który spróbował je odtworzyć w Spowiedzi w drewnie. Kozikowskiego. Brak mi krótkiego, jednoznacznego terminu na określenie tych zależności. Nie jest to ani adaptacja, ani pastisz, ani RymkiewiczoweRymkiewicz nazywał swoje przekłady „imitacjami”, podkreślając w ten sposób rolę tłumacza jako twórcy – w tym rozumieniu tekst dzieła powstałego w procesie przekładu był postrzegany jako naśladowanie, a nie wierne odwzorowanie, odtworzenie oryginału. „imitowanie”. Kompilacja? Też nie. Już raczej collage, tyle że to słowo wyjęte ze słownika malarskiego, nieliterackiego. Sądzę, że najuczciwszym będzie stwierdzenie, że jest to utwór własny, inkrustowany mową Jędrzeja Wowry, a zainspirowany przepiękną książką Tadeusza Seweryna o Świątkarzu Powsinodze.
J. W.
Boze, Boze…
Notatka 5:
A co? A co, Jasiu? Dyć to jo, Ponbóg! No co, mów!
E, nic…
Jak nic, to lo cego nie strugos?… Stoje tu i stoje jak przygłupi, niedostrugany taki… Ksiądz prebosc juz sie ze trzy razy o mnie pytali, a ty nic i nic…
Tej tys to…
Nie ośmiejes sie, nie zagados… Tylko coś tak śpekulujes, śpekulujes, ocka zamykos… Jak odmieniony…
Łaski boski w sobie ni mom… Ani zachwytu…
Pomódl sie!
Baj to
Pomódl sie, pomódl. Moze ci zelzy.
Pomódl…
No i dobrze, Jasiu! I dobrze! Widzisz?… A tero strugoj! Strugoj, Jasiu, strugoj! Na mojom kwałe!
…Strugos?
Strugom…
…A co tero?
…Noge…
…Noge?
…Noge…
…Patrzaj sie! Noga! A jako ci tam?
Pomalućku…
Rychło bede?
Jak cie zrobie, to bees… Co ci tak wartko?
Świat kce odkupić! W grzychu je!
O, je…
A jako mnie zrobis?
A jako byś kcioł?
Na krzyzu!
E!…
Ubicowany!
E!…
Na stojącke z podniesionom rąckom, jak ksiądz prebosc przy ołtazu!
Na stojącke nie wloz byś w kawołek… Drewno je przykrótkie, a jesce tu sęk, tam sęk… Na Figure musi być drewno suche, cyste, a tu ci ksiądz przyniós sękulca, co to zdatny jak staro babka na babe!… Frasobliwy bees, wiys?
Frasobliwy? A bez co?
A bez syćko… Bez ludzi… Bez świat… Bez to, ze nie jes tak, jakoby mogło być…
No, i cos bees robił! Sękatyk, to sękaty! Tnij, Jasiu…
Postękos ty jesce, postękos… Ino ze tero jesce w tobie drewno zywicne, wesołe, nieobeschłe…
Toś Jasiu dobrze pedzioł! Jo je z wesołego drewna!
Hej!… Jasiu!… Cos ci to? Gozy ci, co?
Gozy…
Medycyne weź, co ci jom pon dochtór doł… Na półce stoi…
E!… Zwycajne choroby same z cłowieka wyłazom, wiys? Ale ta ostatnio, óna jes najgorso… óna samo nie wyjdzie…
Dos rade? Bo takiś na gembusi zielony… Bees umiyroć?
Hej, zyło sie juz cheba doś…
O, doś!… Trza ci sie wybiroć, trza!… Ale mnie jesce przed śmiercią dostrugos, co?
Bo to by było nijako, co byk taki niedostrugany ostoł, ni? Panu Bogu na despekt, ludziom na pośniewisko…
…
Nie trza, coby mówili: „is, is – Jasiowa roboto zafajdano”…
…Tej tys to… Ino ci juz cheba nic naprzycynić nie zdole… Ani kwiotków… Ani tompólek… Ani daska nad głowom…
Daska?
Daska…
Łotania jo nie lubie, ale się musi, jak som skrzydła u aniołów, abo jakie piki, abo co…
Dasek!…
Widzi… Widzi ci sie?…
O raneści święte! O raneści!…
Widzi… ci sie?
Oremus!
Ka lezies, ka! Jezus Maria, dyć mi całom kaplice zapaćkos!
Oj, nie wrzesc! Ino spróguje, no!
Nie cyganis?
Jezusowe przenajświętse słowo! Kfile posiedze i telo!
No to posiedź… Ino sie o ściane nie opiroj!… Juz?
Jesce kfile…
No juz?
Toć-zek dopiru wloz!
Wyłoź! Modlić sie muse!
No pockoj, pockoj! Nie bądź tako w gorący wodzie kąpano…
Kaplica moja!
Toć przecie ci jej nie zeźre!
Wyłoź!
Jak ty se mnom Ponem Jezusem tak na uwziętego – to nie wyjńde i telo!
O, jo niescęśliwo! O, jo chudobno!
To ty nie widzis, co tu sie wyprawio? To ty nie widzis? Ponjezus mnie z kaplicy wyzenił, a on sie gapi, bo co mu tom. Oj dolo moja, dolo! O, jo bidno dziewico Genowefo!
Ino na przymiarke, Jasiu! Przyspatrz sie – jako mnie w tyj kaplicy, co? Dobrze, co? Dobrze?
Ni… Frasobliwy z takom kaplickom nie idzie…
Oremus!
A z jakom?
Z inom. Ino ze ci ij juz i tak, Poniejezu, wystrugoć nie zdole…
Jo wim, Jasiu… Nie martw sie… Majątek mój nie jes z tego świata… i jo ta o to nie stoje… zebyś mi tylko te noge dostrugoł, to i dobre… Dostrugos?
Nie dom rady… Abo sie ksztołt poprzecino… abo nóz mi do palca zajedzie…
Końcys sie?…
Końcem…
Tak jo z tego widze, ze juz ni ma co… Klęknij, Jasiu, zrób zol za grzychy, ozgrzyse cie i bedzie fertyg. Cobyś spokojnie umiyroł, wiys?
Dobre…
Cos tam wyciągos? Co to je, Jasiu? Co to je?
Moje zywobycie… Syćko… I grzychy moje… I biydy… I cała nieporeda moja…
Oremus!
Vanitas vanitatum et omnes vanitas!
Mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa!…
Rany boskie! Aleś nastrugoł tych Ponbogów, Jasiu! Aleś nastrugoł! I Emile święte, i Kaźmirki, i Krzystopony, i Barbórki! No jo juz ani głowy ni mom, ila tu tego! Na wsyćkie praktyki, ni ma co!…
Spowiadam sie Panu Bogu Wszechmogoncemu…
Ady z cego, Jasiu? O cym ty gados? Gdzie tu grzych?
A przyspatrz sie na moje rence, Poniejezu! Toto – to nie grzych! Jedna renka potela, druga potela – aze sie wstyd światu pokazać!
A jo? Widzis jako mnie zrobił, widzis? Jo juz nie wiym, jak on tak móg! Ni moge sie nadziwować!
Nie miołek geltowanego rzeziwa, a tyś z gruski, nie z lipy…
Abo tyn mój kóń! Lo śmichu ześ mnie na tygo kónia wsadził cy na kwałe boskom, co?
Na kwałe…
To lo cego, co kto do mnie podejdzie, to sie śmieje jak głupi osioł? Kóń!… A moze krowa, co? Skoda ześ mu jesce krawatki pod ogónem nie zrobił!
Po cóżeś sie, niezguło, brał do ty roboty, kiej ześ nie mioł talantu?
A pokazywał mu ksiądz prebosc wizerunki świętych i dziewic niebieskich, co pachnościom boskom zyjom, a przykazował: „jak bedzies inacy wyrzynoł, to cie, bezbożniku, w zokrystyji za usy wysarpie! Bo tako są przez Ponboga postanowione, a nie inacy!”.
Toć jo ta zawdy robił, jako kciał ksiądz prebosc…
A jagze, a jagze!
Abo jako kcieli ludkowie, co one figury ode mnie za piyniądz brali…
Tu cie boli, judasie! Dzis? Za piyniądz! Wylazło sydło z worka!
Nie miołek chęci zgrzysyć…
O, jaki to! Niewiniątko! Is, is!…
Jeno coby mi było troche lzy… Grajcarów ni miołek, dom sie walił… Ani ziymnioka w chałpie, ani ziorka żyta… Biyda…
Jasiu!
E?
Tyś wbijoł mnie ty miece w serce?
Jo…
Jasiu, Jasiu, co ci powiym, to ci powiym, ale ci powiym: wbijołeś mnie ty miece, wbijołeś, aleś był ślepy. Robiłeś boleści, aleś som ik nie cuł. Swojom jednom boleś miołeś, a jo ik mom siedem i nic nie gadom.
Isss? Isss? Isss judasie? Isss?…
Pockojcie, Wsyścy Świynci, pockojcie! Ni ma co robić od razu tyla gruchu!… Jo tam nie widze w tym ani tyla grzychu, zeby go choć na cyściowe męki dać. Strugoł se patyki i to była cała jego praktyka…
Co? Jagze? A toto syćko cego nom nie dostaje, to nic? Toto nie grzych?
Ciescie sie tym, co mocie! I daski mocie, i tompólki, i farbów różnych na każdym kupa siedzi, cyrwunych, siwych, rózowych…
Patrzciego! Poniezus miłosierny sie noloz! Na kwałe boskom nas strugał! Na obraz i podobieństwo! Sąd mo być, Poniejezusie! A nie figle-migle! Sąd!
Skaranie boskie z głuptokami, no!… I za co jo mom go sądzić, za co? Za te drewienka, co je ostrugoł?
…A wedle cego kces sądzić cłeka, synku, jeśli nie wedle dzieła jego?…
Aha… No niby co racyja, to racyja, mamulko… Chocia to troche nieładnie, ze sie nawet to dzieło prociw cłekowi obraca…
Oremus! Vanitas vanitatum!… Mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa!… Mel, mel, mel, mel, mel…
Drom sie i drom, choroba jedna!…
Nic to, Ponie Jezu… Kozdy swoje kozanie godo… Jako trza…
Trza! A juści! Juzek jes struty od tygo wrzasku!
Ksiądz prebosc przykazał…
Zeby sie darli?
Yhy… Zawdy mi przywspominoł: „figuro ma budzić wstrynt do grzychu, ma ucyć, ma przykazować; abo »oremus«, abo »vanitas«, abo »cierp ciało, wkiedy ci sie kciało«”…
I jo tyz miołek kozanie godoć?
Ni… Boś Frasobliwy…
To co?
A jak sie cłek smuci, to nie godo…
Falić Boga!… Ej, chłopce… Juz mi sie nijakiem prawem nie da wycyganić, muse cie sądzić, ni ma co!…
Wiym…
No to wio!… Zacynaj od pocątku i niek juz roz będzie z tym kóniec.
Chłop
No, no! Daligo, dali!
…z nieporedy mojej…
Dali, dali!…
…z tego, zek nie zawdy robił z przyjemnościom boskom, jeno lo prefitu…
Dali, dali!…
…i z tego, ze mi sie moja biyda i boleś gorse zdawały niz te boleści, cok je wyrzynoł w drzewie…
I jesce z cego? No z cego? Godoj!
…i…
Warcej, warcej! Jak o dupie Marynie to godanie mo niby woda w potoku, a grzychy wyznać, to juz ni! Ino kap-kap i kap-kap!…
Godos cy nie godos, stary dziadygo, bo jak ni, to ci tym poskiem przyrzniemy
Cichojta, cichojta!… Co, Jasiu? Więcyj grzychów nie pamiętas, tak?
Więcyj grzychów… nie pamiętam…
Łze jak pies! O Boze! Ponajezusa swego okłamoł! Grzyśnik! Ozpustnik stary! Dziod! Dziod!…
Boze, Boze… Mąt sie we łbie robi…
Słuchajcie, Wsyćcy Świynci, nie robcie tu buntacji! Jo je Ponjezus, a wom jak sie coś nie podobo, to mozecie iś do swoi ciupy i tylo! A Jasiowi dejcie pokój: naturbował sie doś, nawycirał rózny biydy, niek se umiyro w spokoju i dostąpi scyńśliwości na wysokościach, amen. Zasłoń safe, Jasiu, i fertyg.
Jo… ni mom z wami zadnego interesu… Z Ponjezusem godom…
Ale ze świyntom Magdalenkom toś interes mioł? Miołeś, co?
Dobre! Dobre! Wyrypcie mu syćko w ocy, świynta Genowefo! Niech mo!…
Diobeł stary! Ancykryst! Grzyśnik! Bluźnierco!
Niek wom, Ponjezusie, pokaze ozpustnik jedyn, jaki to grzych w kuferku zataił!
Rychtyg! Niek wom pokaze!
Pokaz.
E co?…
E, to coś zataił?
To?
To. Postaw na stole.
Co to?
Baba…
Baba?
…goła…
Goła. Patrzaj się, jakie to babsko gołe takie…
Kukaśka…
Co – „Kukaśka”?
E, ta baba… Kukaśka… Kaśka, znacy sie… ino ze jak bez wieś sła, to co któryn chłop jom obacył, to sie znakiem krzyza żegnoł i „nie kuś Kaśka Jaśka” – wołał… i tok juz ostało… Kukaśka…
Ta z tyj chałupy, co to ze skraja?
Yhy… To wy jom, Poniejezusie, tyz znocie?…
Przeciem jes z tyj lipy, co to przy drodze rosła, to znom! Wiys?… No! Kukaśka… Patrzaj sie – Kukaśka jaka… Jasiu!…
Co…
Wiys, co ci powiym? Ale grzych to je, skodo gadki. Wielgi grzych!
Toć wiym…
I zgorsynie!
Wiym…
A jak wiys, to po coś ty, stary kóniu, te Kukaśke bez odziynio wyrzynoł, e?
Ozpustnik!…
Cicho!… No mów, Jasiu, bez co tak? Klękaj i mów: na spokusenie cie zwiedła? Ile razy? Gdzie?
Nie… Nie…
Co „nie”, co „nie”! Gadoj mi tuta zara syćko, albo cie dam do śtrafu i tylo! Ładnygo ciała na twarzy była i bez to, tak?
Nie, nie!… To nie to, Paniejezu!… Toć jo nigda piyrsy do figlów z babami nie byłek… Ani do śkubacki… Ledwiek tyn parobski obrządek znoł…
No to co?
Bo óna… ta Kukaśka znacy… jak sła drogom, to sie tak piyknie giena, Ponie Jezu!… Tak piyknie!…
Giena sie?
Yhy!… O tu… W biedrach…
Aha… Ale to co, ze sie giena?
Paniejezu… Dyć całe zycie rzeźbiłek świynte figury… I nic tylko furt… cięgiem, znowa i zaś… I Floryjany, i Genowefy, i som juz nie wiym jakie… A zawdy jako trza i jako ksiądz kazował: coby sie ludzie bali i zasługiwoli na żywot wieczny… Takie samiuśkie jak na wizerunkak abo w maryjackim kościele… To jakek te Kukaśke obacył, pomyślałek se: ej, miły Boze!… Zeby to takom wycionć!… Jak sie ruso, idzie, biedrami gibo, a śmieje sie, zaraza, aze sie płakać ze scyńscia kce… I ułomołek, Poniejezu, gałązke… i przegibołek, przegibołek, zeby se przypomnieć, jak sie óna giena ta Kukaśka, a pote to wyrzeźbić…
Grzych! Grzych! Obrazo boska, ze niek Ponbóg zachowo!…
W ogień go piekielny, gdzie jes płac i grzytonie zembów!
Cicho, zydy! Jo tutek sędzia, ni? I jak sądze, to mo być cicho! W ogiyń! Wieraześci! Bez jednom drewnianom babe – w ogiyń!…
Gołom jom zrobił!
Ale nie z zamiłowanio do ozpusty, ba do strugacki! Miołeś, Jasiu, prefit z tego golasa? Ni miołeś. No to o co sie wom rozchodzi? Co inse z drewna, a co inse z zywego ciała. Przecie i świyntego Sobestyjona i świyntom Magdalenke robiom goło, i co?
Magdalenke! Tyś pedzioł! Magdalenke!
Cok powiedzioł, tok powiedzioł, nie wos interes, a zreśtom wołojcie se, co kcecie, jo sie wos i tak nie boje. I ty sie tyz, Jasiu, nie bój. Dostąpis Królestwa Niebieskiego, dostąpis.
Zasądź go! Zasądź!
Zaprowde, zaprowde powiadom wom, wsyćcy świynci: grzyśny cłowiek je, ale nie trza go zarazinek dawać lo śtrafu. Jo ta nie widze w nim winy…
Świyntom pohańbił! Magdalenke! Dziywe z nij zrobił! Dziywe!
Prowda, Jasiu?
Prowda… Lipiny juz w chałpie nie było… to wzionek te figurke świyntej Magdalenki, bo nazdatniejso mi sie widziała… no i tak…
Hmm… Niby… Co prowda, to prowda… Za zywobycia tys była nie od tego, to se pewnie i teraz nie krzywduje…
Hi, hi, hi!…
…Ale co ci powiym, to ci powiym, ale ci powiym: tłusto – je i ozpustno tyz je, ale coby sie gibała, to sie nie giba.
Nie giba… Nie giba sie, chorobo jedna.
Nie giba… Jezusie Nazaryński, jak zamkne ocy, to widze: idzie… I juz prawie biere zachwyt… i cucie… I juz wiym… a pote znowu nic i nic… Jezu Świynty, Matko Boska!… Dołeś mi, Ponieboze, spryt w renkach i cucie… ale lo cego taki mały!…
Przewrótca religii! Ancykryst! Bluźnierco!
Myślis, weredo, że ci po to Ponbóg śpryt doł, zebyś gołe dziywki strugoł, co?
Cicho!… Cicho!…
Fusier! Partoła jak noga od stoła! Na wassermater twojo robota!
Cicho!…
Nie giba sie, dzis? Nie giba! – he, he, he! Nie giba!…
Cicho! Cicho bądźta na rany boskie, bo wos wsyćkik porembie!…
Bluźni! W łeb go! W łeb! Ukamienować! Przyrznijcie mu fest! Dejcie mu w łeb świynta Genowefo
Oho… To jus jo wiym, co teraz będzie…
Nie gibo sie!… Nie gibo!… Nie gibo!…
…Jasiu?… Jasiu?…
No i skońcyło sie… Ej, świecie, świecie… To ty po to, cłeku, marzys i staros sie, coby syćko było jak najgeltowniejse, zeby se własne zywobycie zapaskudzić? Po to sam sobie przykazonia składos, zeby cie potem zabiły?… Ej Jasiu, Jasiu!… Nasarpołeś sie, diobeł wi na co, utrudziłeś nadaremno, a syćko, co po tobie ostało, to troche farbów na drewnie, tyn klocek, co sie nie gibo, i jo… niedostrugany Ponbóg na wzór i podobieństwo twoje… To jus wiym, bez cok je Frasobliwy… Juz teraz wiym…
Oremus!… Vanitas vanitatum!… Mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa!… Amen…
KONIEC
Trzy mansjony, dwa boczne – pod kątem
W środkowym i prawym mansjonie – kubiki
W lewym mansjonie klęczy M(aryja)
Wchodzi Anioł. Trzykrotne pukanie.
Anna prowadzi M[arię] M[agdalenę] klęka. Anna za nią stoi. Kapłan w śr[odku] ma[nsjonu] modli się.
M[aryja] stoi przy Annie.
Tu w notatkach jest światło międzyakapitowe, co sugeruje, że tu już się zaczyna inna partia notatek, co potwierdza treść – jest to już tekst z opowieści MATKA BOSKO Z SIEDMI MIECAMI.
A potem przyszedł ten czas. Józef z Anną odprowadzają M[arię] do mansjonu.
– chyłkiem wykrada się z mansjonu.
Wychodzą żydy. Jezusek wchodzi w środkowy mansjon. Żydy siedzą. Czytają Talmud. Jezus siada. Żydy wstają, powoli siadają.
Wychodzi J[ezus] do przodu.
Żydy na kolana
Jezus pośrodku. Bierze Żydów w ramiona. Okręca. Prowadzi ku środkowemu mansjonowi.
Żydy biegają.
Matko Bosko – miej go w swojej opiece – M[aryja] klęka. ???
Narr[ator] zasłania mansjon prawy, lewy, środkowy.
– Przyszła M[aryja] pod krzyż.
M. powstaje –
Zza środkowego mansjonu wychodzi anioł z rysunkiem serca z siedmi miecami. Zawiesza na szyi Maryi.