NOTA EDYTORSKA (1)

Wykaz przekazów opublikowanych w edycji cyfrowej:

1. Jan Wilkowski, Spowiedź w drewnie, maszynopis – egzemplarz teatralny, należał do Anny Oleksy, jednej z aktorek spektaklu Rzecz o Jędrzeju Wowrze (premiera: 1983); na odwrocie egzemplarza znajdują się nieliczne odręczne notatki właścicielki; archiwum Teatru Lalek „Pleciuga” w Szczecinie.

2. Jędrzej Wowro, Żywoty świętych, maszynopis – egzemplarz przygotowany na potrzeby realizacji spektaklu  Rzecz o Jędrzeju Wowrze; archiwum Teatru Lalek „Pleciuga” w Szczecinie.

3. Notatki Ewy Sokół-Maleszy do Żywotów świętych, rękopis ze zbiorów prywatnych.

Ponadto dramat Jana Wilkowskiego Spowiedź w drewnie, w opracowaniu krytycznym z tomu: J. Wilkowski, Spowiedź w drewnie. Dramaty, wybór i wstęp Halina Waszkiel, Warszawa 2020  zamieszczono w kolekcji cyfrowej „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Panoramy Literatury Polskiej:

http://nplp.pl/dramat-reaktywacja/jan-wilkowski-spowiedz-w-drewnie/

Kontekst historyczny projektu

Jan Wilkowski, zafascynowany postacią beskidzkiego rzeźbiarza ludowego, Jędrzeja Wowry (1864–1937, inna pisownia nazwiska: Wawro), uczynił go głównym bohaterem dramatu Spowiedź w drewnie, którego pierwodruk ukazał się w czasopiśmie „Teatr Lalek” w 1970 roku. Za główną inspirację, jak wskazuje sam autor w krótkiej przedmowie do sztuki, posłużyła książka Tadeusza Seweryna: Świątkarz powsinoga, Warszawa 1963, w której znajdują się przytoczone przez zasłużonego etnografa opowieści Jędrzeja Wowry o świętych, barwne apokryfy wyrosłe z ludowej wyobraźni i niezwykłej mieszanki gwar beskidzko-podhalańskich, którą posługiwał się niepiśmienny rzeźbiarz.

Po latach, w roku 1983 Wilkowski zdecydował się wyreżyserować swój dramat. Premierowa adaptacja Spowiedzi w drewnie zawierała właściwie dwa przedstawienia w jednym pod wspólnym tytułem: Rzecz o Jędrzeju Wowrze. Po zakończeniu Spowiedzi następowała część druga pt. Żywoty świętych, wyreżyserowana wspólnie przez Jana Wilkowskiego i Bohdana Głuszczaka (scenografem i autorem projektu lalek był w obu częściach Adam Kilian, muzykę skomponował Jan Szyrocki). Tekst Żywotów opiera się na książce Tadeusza Seweryna, którą Wilkowski wskazał jako inspirację Spowiedzi (Świątkarz powsinoga). Maszynopis teatralny stanowił dokonaną przez Wilkowskiego adaptację rozdziału książki pt. Kwiatki Wawrowe z Gorzenia.

Premiera odbyła się 8 października 1983 w szczecińskim Teatrze Lalek „Pleciuga”. Przedstawienie zostało nagrane przez Telewizję Polską S.A. Oddział w Szczecinie.

Koncepcja edytorska

W niniejszej edycji cyfrowej prezentujemy materiały, które stanowiły budulec przedstawienia teatralnego pt. Rzecz o Jędrzeju Wowrze, wystawionego w szczecińskim Teatrze Lalek „Pleciuga”. Jest to zatem nie tyle wydanie konkretnego utworu literackiego, ile raczej próba „wydania spektaklu”: utworów, które go współtworzyły, a także towarzyszących przygotowaniom notatek. Teksty stanowią rdzeń tak pojmowanej edycji, ale uzupełniają ją materiały ilustracyjne: fotosy z nagranej na kamerę premiery teatralnej oraz zdjęcia rzeźb, stanowiących jedno ze źródeł inspiracji dla twórców przedstawienia.

Wśród powodów, dla których zdecydowano się na przybliżenie genezy spektaklu – a nie np. konkretnego utworu – należy wymienić przede wszystkim fakt, że jako wydarzenie teatralne nadał on nowe znaczenie tworzącym go tekstom, z których każdy funkcjonował dotąd w oderwaniu od drugiego. Tylko w tej konkretnej realizacji scenicznej stworzyły one swoisty dyptyk. Tekstem kluczowym w spektaklu pozostaje Spowiedź w drewnie Jana Wilkowskiego – jeden z najważniejszych dramatów teatru lalek w języku polskim. Zestawienie go z Żywotami świętych oraz pozostałymi materiałami pozwala jednak zbliżyć się do tego, czym była Rzecz o Jędrzeju Wowrze jako pierwsza realizacja sceniczna Spowiedzi dokonana przez jej autora. Znamienne, że Wilkowski po latach od publikacji dramatu zdecydował się na jego wystawienie i uczynił to w formie dwuczęściowej, scalając wizję ostatnich chwil beskidzkiego świątkarza z barwną, dynamiczną inscenizacją jego opowieści o świętych. Był w tym wszystkim zamysł i cel: „Kameralna, dramatyczna, ściszona Spowiedź i komiczna ludowość maskowych Żywotów zbudowały spektakl, którego miejsca w historii polskiego lalkarstwa nie da się zakwestionować”[1].

Można sobie oczywiście wyobrazić tradycyjne wydanie papierowe zawierające oba teksty: Spowiedzi i Żywotów, równie dobrze można jednak sięgnąć do tych utworów wydanych osobno (bo takie wydania już istnieją). Edycja cyfrowa natomiast pozwala uchwycić swoistość oraz spójność wydarzenia, jakim była realizacja w teatrze: unaocznia przenikanie się wątków i postaci, dynamikę wpływów i powiązań między tekstami, wypełnia także wyobraźnię czytelnika rzeźbami Wowry, a także wyrosłymi z nich bezpośrednio teatralnymi animantami. Za sprawą notatek pozwala wreszcie zajrzeć za kulisy, gdzie powstawały szczegółowe instrukcje dla aktorów, w szczególności dotyczące ruchu scenicznego. Te wszystkie zabiegi mają za zadanie przybliżyć czytelnikowi fenomen narodzin spektaklu: tej subtelnej gry między materiałem źródłowym a wypowiadanymi kwestiami, między aktorami a pionem reżyserskim, między ludźmi a przedmiotami. 

Jest bowiem Spowiedź w drewnie: utwór opublikowany, jeden z najważniejszych dramatów lalkowych w historii polskiego teatru. Istnieje jako tekst, nieraz już wydawany i szeroko komentowany.

Jest także Rzecz o Jędrzeju Wowrze: najważniejsze wystawienie Spowiedzi i zarazem jeden z najważniejszych polskich spektakli lalkowych. Nie tekst – ale wydarzenie, które istnieje przede wszystkim w pamięci jego uczestników, nieporównanie bardziej ulotne i rozbite na niedające się w pełni scalić kawałki.

Niniejsza edycja stanowi próbę przywrócenia go pamięci, a zarazem wpisania Spowiedzi we właściwy kontekst, w ramy, w których umieścił ją sam twórca.

Źródła tekstowe

Spowiedź w drewnie

Tekst Spowiedzi w drewnie został opracowany na podstawie teatralnego maszynopisu, znajdującego się w archiwum Teatru Lalek „Pleciuga” w Szczecinie, wykorzystanego podczas realizacji spektaklu. Prezentuje on tekst najprawdopodobniej przepisany z pierwodruku Spowiedzi, a zarazem jedynego wydania za życia autora: „Teatr Lalek” 1970, nr 4, s. 14–21. Ten konkretny egzemplarz należał do Anny Oleksy, której notatki odręczne znajdują się na odwrocie maszynopisu. Do prezentowanego w niniejszej edycji cyfrowej tekstu Spowiedzi dodano fragment, który zawiera się w pierwodruku, nie ma go natomiast w maszynopisie – chodzi mianowicie o przedmowę autora. Maszynopisy, które Wilkowski przygotowywał (lub zlecał ich przygotowanie) na potrzeby realizacji teatralnych miały charakter roboczy – w tym kontekście rezygnacja z przedmowy wydaje się czymś zrozumiałym, nie było potrzeby wypowiadania jej, nie zaistniała podczas spektaklu. Wprowadza ona jednak bardzo istotne informacje, jak choćby tę o inspiracji książką Tadeusza Seweryna, stanowiącej przecież źródło Żywotów świętych. Informacje wskazane w przedmowie były ponadto doskonale znane aktorom. Z powyższych przyczyn uznano, że o ile roboczy maszynopis mógł się bez przedmowy obejść, o tyle jakakolwiek edycja Spowiedzi w drewnie byłaby bez niej niekompletna, pozbawiałaby czytelnika ważnej ramy znaczeniowej.

Żywoty świętych

Tekst drugiej części spektaklu Rzecz o Jędrzeju Wowrze, czyli Żywoty świętych to dokonana przez Jana Wilkowskiego adaptacja rozdziału książki Tadeusza Seweryna Świątkarz powsinoga (Warszawa 1963). Rozdział ten, noszący tytuł Kwiatki Wawrowe z Gorzenia, zawiera spisane przez Tadeusza Seweryna opowieści Jędrzeja Wowry o świętych, których podobizny rzeźbił on w drewnie przez całe życie.

Źródłem prezentowanego tekstu Żywotów jest teatralny maszynopis pochodzący z archiwum Teatru Lalek „Pleciuga” w Szczecinie. Porównanie maszynopisu i książki wskazuje na to, że Wilkowski nie zmieniał wypowiedzi Wowry, wprowadził natomiast nieliczne poprawki tam, gdzie w tok opowieści włączał się spisujący ją z ust świątkarza Tadeusz Seweryn. Wilkowski usunął wtręty badacza, pozostawiając „czystą” opowieść, co niekiedy wymagało drobnych zmian dotyczących pojedynczych wyrazów, składni. Mamy więc do czynienia z opowieścią Jędrzeja Wowry, ale zapośredniczoną, przytoczoną przez etnografa (sam Wowro był niepiśmienny), a następnie zaadaptowaną przez Wilkowskiego.  Warto dodać, że na afiszu teatralnym (znajdującym się również w archiwum teatru „Pleciuga”) Jędrzej Wowro figuruje jako autor Żywotów świętych.

Notatki z realizacji

Prezentowane w niniejszej edycji notatki pochodzą z dwóch źródeł.

Autorką – nielicznych niestety – notatek z realizacji Spowiedzi w drewnie jest Anna Oleksy, jedna z aktorek spektaklu. Zostały one naniesione odręcznie na odwrocie należącego do niej, wspomnianego już maszynopisu.

Źródło notatek z realizacji Żywotów świętych stanowi natomiast rękopis Ewy Sokół-Maleszy, która przekazała nam go na potrzeby edycji, a także pomogła w jego opracowaniu. Rękopis prezentuje notatki sporządzane na bieżąco podczas prób do spektaklu przez Ewę Sokół-Maleszę jako asystentkę reżysera (Jana Wilkowskiego). Nie jest to jednakże tekst autorstwa Wilkowskiego, ale asystentki, notującej „w locie” własnym językiem i na potrzeby własnej pracy uwagi reżyserów, wspólne pomysły i rozwiązania, którym trudno przypisać jakiekolwiek inne autorstwo.

Źródła ilustracji

Towarzyszące tekstom ilustracje to przede wszystkim 70 klatek (fotosów) z nagrania premiery spektaklu Rzecz o Jędrzeju Wowrze w teatrze „Pleciuga” wykonane przez Telewizję Polską S.A. Oddział w Szczecinie. Film jest dostępny w archiwum oddziału. W ramach niniejszej edycji udostępnienie go czytelnikom w całości byłoby kłopotliwe technicznie, ale także zbyteczne. Materiał ilustracyjny ma bowiem w naszym zamierzeniu pełnić funkcję służebną wobec tekstu, dając jedynie pewne wyobrażenie o sposobie przeniesienia go na scenę. Pragniemy oczywiście przybliżyć spektakl, ale w sposób dający się czytać, analizować, odnosić do siebie poszczególne znaki, struktury, miejsca. W centrum natomiast, jak już zaznaczono, pozostaje Spowiedź w drewnie, jako utwór literacki oraz sztuka przeznaczona na scenę.

Fotosy z nagrania premiery zostały uzupełnione o zdjęcia autentycznych dzieł Jędrzeja Wowry pochodzące ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach. Zdjęcia przedstawiają rzeźby świętych postaci zaludniających Wowrowe opowieści, wśród nich najważniejsze: podobizny Chrystusa Frasobliwego, z którym świątkarz prowadzi dialog w Spowiedzi w drewnie.

Struktura edycji

Materiały zaprezentowano w  dwóch blokach.

Pierwszy z nich mieści teksty kolejno: Spowiedzi w drewnie oraz Żywotów świętych. Drugi zawiera notatki z realizacji. Taka kolejność pozwala swobodnie zestawiać, porównywać miejsca powiązane, np. poszczególne partie tekstu oraz dotyczące ich notatki. W szczególności ma to zastosowanie w przypadku notatek Ewy Sokół-Maleszy, jako że często zawierają one cytat z Żywotów świętych, którego dotyczy następująca po nim uwaga inscenizacyjna. Z kolei ilustracje mogą zostać wykorzystane zarówno do zobrazowania konkretnego fragmentu tekstu dzieła czy też notatek, jak również do towarzyszącego lekturze swobodnego rekonstruowania imaginarium spektaklu.

Zarówno Spowiedź w drewnie, jak i Żywoty świętych zostały opatrzone takimi samymi warstwami komentarza oraz klasyfikacją didaskaliów, jak pozostałe utwory w kolekcji.

Opis opracowania cyfrowego poszczególnych warstw i struktur zamieszczono w osobnej nocie.

Grzegorz Kowalski

[1] M. Waszkiel, Dzieje teatru lalek w Polsce 1945–2000, Warszawa 2012, s. 208.W edycji cyfrowej wprowadzono następujące warstwy komentarza:

NOTA EDYTORSKA (2)

1. Struktura dramatyczna

Do oznaczania wypowiedzi postaci użytko znacznika “speaker” wraz z unikalnym identyfikatorem przypisanym danej postaci. Dzięki oznaczeniu każda z wypowiedzi danej postaci tym samym identyfikatorem umożliwiono zestawienie wszystkich jej wypowiedzi oraz wyświetlanie różnorodnych statystyk i zestawień dotyczących dystrybucji wypowiedzi (ile dana postać mówi w każdym z aktów, a ile o mówi się o niej). Mechanizm frontu strony wyświetla nazwę postaci i jej wypowiedzi w formie odpowiedniej dla typografii dramatu.

Drugim istotnym elementem struktury oznaczonym w TEI są didaskalia - oczywistym wyborem na oznaczenie didaskaliów wskazanym w TEI Guidelines był znacznik “stage”. Oznaczenie didaskaliów wzbogacono także o ich typologię, oddanych w TEI poprzez odpowiednie atrybuty („metatext” „movement”, „communication”, „psyche”, „ appearance”, „audio”, „space”, „media”) Dzięki temu możliwe jest dokonywanie zestawień i statystyk typów didaskaliów w dramatach (oprogramowanie daje możliwość wyświetlenia wszystkich didaskaliów z konkretnego dokumentu wraz z typami, a także zestawienia statystyk w poszczególnych dokumentach i wersjach).. Na froncie strony didaskalia wyświetlane zgodnie z konwencją typograficzną kursywą oznaczone są specjalnymi, zaprojektowanymi na potrzeby projektu ikonami na froncie strony i funkcjonalnością pozwalającą wyświetlić typ didaskaliów po najechaniu kursorem na ikonę.

Każda z wypowiedzi i każde didaskalia mają także swój unikalny identyfikator - co umożliwia precyzyjne wskazanie, której wypowiedzi, lub których didaskaliów dotyczy oznaczona różnica pomiędzy wersjami, co zostanie szczegółowo przedstawione w kolejnym punkcie.

1. Warstwa bytów/ jednostek indeksowych (ang. entities)

W tekście oznaczono byty (jednostki indeksowe) w kategoriach takich jak osoby, miejsca, organizacje, utwory i czasopisma - pozwalają one m.in. na zestawienie wszystkich wystąpień danej jednostki w tekstach, dodanie na zapleczu i późniejsze wyświetlenie na frontendzie opisów bytu (zarówno stałych, jak i kontekstowych), prześledzenie szablonów użycia i powiązań linkowych zarówno wewnętrznych, jak zewnętrznych.

W tej edycji przyjęto zasadę, że oznaczanie bytów ma pokazać:

a) dystrybucję/ częstotliwość mówienia o danej postaci (jako uzupełnienie statystyki wypowiedzi danej postaci) - tym samym gdy odniesienie do danego bytu osobowego pojawia się kilkakrotnie w danej wypowiedzi lub w danych didaskaliach, zazwyczaj zaznaczamy je tylko raz,

b) Szablony użycia, czyli sposoby, w jakie się o danej postaci mówi

W przypadku „Spowiedzi w drewnie” na zestaw oznaczonych bytów składają się przede wsztkim imiona i określenia postaci (są to przede wszystkim imiona postaci biblijnych i świętych pochodzących z tradycji chrześcijańskiej), a także wyrażenia łacińskie oraz gwarowe, takie które mogą być dla czytelnika niezrozumiałe lub mają odmienne znaczenie w dzisiejszej polszczyźnie.

1. Porównywanie poszczególnych wersji dramatów i ich strukturyzacja

W większości zamieszczonych w kolekcji dramatów zestawiono kilka wersji tekstu (maksymalnie trzy), które wyświetlają się w sąsiadujących kolumnach. W przypadku „Spowiedzi w drewnie” i „Żywotów Świętych” istniejący mechanizm – możliwość wyświetlania dwóch przesuwanych ekranów – wykorzystano do innego celu.

W przypadku „Spowiedzi w drewnie” w pierwszej kolumnie umieszczono autorską wersję dramatu; w drugiej kolumnie natomiast zamieszczono notatki Anny Oleksy (aktorki, która grała w premierowym spektaklu z 1983 r. św. Genowefę), stanowiące niejako dodatkowe didaskalia – wypracowane w czasie realizacji spektaklu: są to wskazówki dotyczące ruchu aktorów i lalek. Ta część z notatek, którą udało się powiązać z odpowiednimi fragentami oryginalnego tekstu, została oznaczona kolorem zielonym jako „dodanie”; po kliknięciu na zazaczony fragment notatek (zazwyczaj jest to krótki cytat z utworu) - w sąsiedniej kolumnie, na tekście „Spowiedzi w drewnie”, podświetlony zostanie fragment tekstu odpowiadający danej notatce.

Ponadto, każda ze zlokalizowanych notatek została umieszczona w tekście dramatu w formie przypisu.

Podobny dwukolumnowy mechanizm wykorzystano do zestawienia tekstu „Żywotów Świętych” z odpowiadającymi im notatkami Ewy Sokół Maleszy. Nnotatki te mają charakter nielinearny; co więcej – realizacja teatralna „Żywotów świętych” nie odtwarzała całości oryginalnego tekstu. Nie sposób było zatem w pełni precyzyjnie i w sposób czytelny dla odbiorcy odtworzyć szczegółowych powiązań pomiędzy tekstem „Żywotów świętych” a notatkami. Przyjęto następujące rozwiązanie: krókie cytatu z oryginalnego tekstu, które pojawiają się w w zapiskach Ewy Sokół Maleszy zaznaczono kolorem i kursywą – po kliknięciu na nie w sąsiedniej, pierwszej, ekranie czytelnik znajdzie odpowiedni fragment tekstu, do którego odnosi się dany fragment notatek. Mechanizm ten działa również w drugą stronę – zaznaczone kursywą i podświetlone kolorem fragmenty tekstu „Żywotów” na pierwszym ekranie pozwalają przejść do odpowiadających im notatek na ekranie drugim.

Dodatkowo na tekście notatek zastosowano mechanizm oznaczania właściwości rękopisu, by oddać wszystkie dopisania i skreślenia.

Wszystkie te właściwości mogą być wprowadzone na zapleczu jako oznaczenie TEI konkretnych fragmentów tekstu (skreślonych, dopisanych itp.) a także wyświetlone na froncie strony na potrzeby użytkownika, dzięki typograficznym reprezentacjom każdej właściwości, zaprojektowanym i wdrożonym podczas tworzenia oprogramowania.

Kajetan Mojsak