Wykaz wersji opublikowanych w edycji cyfrowej:
1. J. Krasiński, Czapa (komedia stereofoniczna), „Dialog” 1965, nr 6 (pierwodruk)
2. J. Krasiński, Czapa czyli Śmierć na raty. Dramat wisielczy w dwóch aktach, w: J. Krasiński¸ Czapa i inne dramaty, PIW, Warszawa 1973
3. J. Krasiński, Czapa czyli Śmierć na raty. Makabreska, w: Teatr szklanego ekranu, ISKRY, Warszawa 1970.
Osobno, w kolekcji „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Literatury Polskiej opublikowano opracowanie krytyczne dramatu, zgodnie z wydaniem: J. Krasiński, Krzak gorejący. Dramaty, wybór i wstęp W. Zwinogrodzka, opracowanie edytorskie A. Kramkowska-Dąbrowska, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2013.
http://nplp.pl/dramat-reaktywacja/czapa/
Pozostałe przekazy tekstowe Czapy
J. Krasiński, Czapa, w: J. Krasiński Śniadanie u Desdemony, Wydawnictwa Radia i Telewizji, Warszawa 1976.
Antologie wieloautorskie: Antologia dramatu, t. 2, wyb. i posł. J. Koenig, PIW, Warszawa 1976; Antologia dramatu polskiego 1945–2005, t. 2, wyb. i oprac. J. Kłossowicz, Prószyński i S-ka, Warszawa 2007.
Przekazy niepublikowane:
1. Maszynopis z odręcznymi poprawkami autora (Muzeum Literatury, inw. 4247)
2. Maszynopis w teczce podpisanej Pięć dramatów, archiwum domowe pisarza
Koncepcja edycji
Janusz Krasiński napisał Czapę na bardzo specyficzne zamówienie radia – dramat miał eksponować konkretne efekty foniczne związane z technologią stereo. Jako słuchowisko Czapa odnosiła wielkie sukcesy, dlatego autor przygotował także jej wersję sceniczną. Dopisał sceny, aby uzyskać pełnowymiarowy spektakl, przeformułował także towarzyszące dialogom didaskalia. Stworzył również wersję telewizyjną – dramat, który mógłby być (i był) realizowany w Teatrze Telewizji. W edycji cyfrowej opublikowano zatem trzy wersje stanowiące autorską adaptację tekstu na potrzeby różnych mediów.
Edycja umożliwia lekturę każdej wersji osobno, obok siebie oraz daje możliwość zestawienia fragmentów dodanych, usuniętych i zredagowanych w poszczególnych wersjach. Pokazuje zatem dramat dzieło w ciągłej przemianie – dostosowywane przez autora do różnych mediów. Pozwala prześledzić warsztat pisarza, jego wrażliwość na dźwięk, ruch, świadomość medium radiowego, teatralnego i telewizyjnego. Skłania do analizy, w jaki spososób i w jakim zakresie autoadaptacja modeluje sensy dzieła.
W edycji wyeksponowano także elementy tekstu, które kreują przestrzeń w świecie przedstawionym: są to zapisane w didaskaliach sygnały dźwiękowe oraz kierunki ich nadawania. Szczególną uwagę poświęcono także słownictwu dotyczącemu kary śmierci – oraz „spraw futrzarskich” jako istotnego elementu świadomości bohaterów, czyli przestępców parających się kradzieżą futer. Wyróżniono także należące do folkloru więziennego piosenki współtworzące dźwiękową warstwę świata przedstawionego dramatu Krasińskiego.
Wybór podstaw tekstowych
W prezentowanej edycji cyfrowej za podstawy wydania Czapy przyjęto pierwodruki poszczególnych autorskich wersji dramatu. Były to publikacje powstające pod ścisłą kontrolą pisarza. Późniejsze wydania (w antologiach) noszą znamiona poprawek redakcyjnych (nie zawsze kontrolowanych przez autora). Z kolei odnalezione rękopisy stanowią wcześniejsze redakcje tekstu opublikowanego z podtytułem Dramat wisielczy w dwóch aktach. W prezentowanej edycji opublikowano zatem pierwodruki jako ostateczne autorskie redakcje poszczególnych wersji. Umożliwiło to także odpowiednią płaszczyznę porównania tych trzech wersji pisanych przez autora z myślą najpierw o realizacji radiowej, następnie teatralnej i wreszcie: telewizyjnej.
Opracowanie redakcyjne
Edycja ma na celu przede wszystkim pokazanie i zestawienie trzech autorskich wersji Czapy. Ma charakter dokumentacyjny, dlatego nie ingerowano w kształt i brzmienie przekazów przyjętych jako podstawy wydania. Ewentualne uwagi edytorskie i poprawki zamieszczono w przypisach.
Struktura edycji
Wersje dramatu opublikowano w sąsiadujących ze sobą kolumnach, z których każda może być czytana osobno lub w zestawieniu. W każdej wersji sklasyfikowano didaskalia, zgodnie z zasadami przyjętymi w całej kolekcji. Edycja eksponuje szczególne cechy Czapy i wyobraźni twórczej jej autora, jednocześnie jednak została opatrzona warstwami komentarza właściwymi dla całej kolekcji.
Opis opracowania cyfrowego poszczególnych warstw i struktur zamieszczono w osobnej nocie.
Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska
W edycji cyfrowej wprowadzono następujące warstwy komentarza
Struktura dramatyczna
Do oznaczania wypowiedzi postaci użytko znacznika “speaker” wraz z unikalnym identyfikatorem przypisanym danej postaci. Dzięki oznaczeniu każda z wypowiedzi danej postaci tym samym identyfikatorem umożliwiono zestawienie wszystkich jej wypowiedzi oraz wyświetlanie różnorodnych statystyk i zestawień dotyczących dystrybucji wypowiedzi (ile dana postać mówi w każdym z aktów, a ile o mówi się o niej). Mechanizm frontu strony wyświetla nazwę postaci i jej wypowiedzi w formie odpowiedniej dla typografii dramatu.
Drugim istotnym elementem struktury oznaczonym w TEI są didaskalia - oczywistym wyborem na oznaczenie didaskaliów wskazanym w TEI Guidelines był znacznik “stage”. Oznaczenie didaskaliów wzbogacono także o ich typologię, oddanych w TEI poprzez odpowiednie atrybuty(„metatext” „movement”, „communication”, „psyche”, „ appearance”, „audio”, „space”, „media”) Dzięki temu możliwe jest dokonywanie zestawień i statystyk typów didaskaliów w dramatach (oprogramowanie daje możliwość wyświetlenia wszystkich didaskaliów z konkretnego dokumentu wraz z typami, a także zestawienia statystyk w poszczególnych dokumentach i wersjach).. Na froncie strony didaskalia wyświetlane zgodnie z konwencją typograficzną kursywą oznaczone są specjalnymi, zaprojektowanymi na potrzeby projektu ikonami na froncie strony i funkcjonalnością pozwalającą wyświetlić typ didaskaliów po najechaniu kursorem na ikonę.
Każda z wypowiedzi i każde didaskalia mają także swój unikalny identyfikator - co umożliwia precyzyjne wskazanie, której wypowiedzi, lub w których didaskaliów dotyczy oznaczona różnica pomiędzy wersjami, co zostanie szczegółowo przedstawione w kolejnym punkcie.
Warstwa bytów/ jednostek indeksowych (ang. entities)
W tekście oznaczono byty (jednostki indeksowe) w kategoriach takich jak osoby, miejsca, organizacje, utwory i czasopisma, - pozwalają m.in. na zestawienie wszystkich wystąpień danej jednostki w tekstach, dodanie na zapleczu i późniejsze wyświetlenie na frontendzie opisów bytu (zarówno stałych, jak i kontekstowych), prześledzenie szablonów użycia i powiązań linkowych zarówno wewnętrznych, jak zewnętrznych.
W tej edycji przyjęto zasadę, że oznaczanie bytów ma pokazać:
dystrybucję/ częstotliwość mówienia o danej postaci (jako uzupełnienie statystyki wypowiedzi danej postaci) - tym samym gdy odniesienie do danego bytu osobowego pojawia się kilkakrotnie w danej wypowiedzi lub w danych didaskaliach, zazwyczaj zaznaczamy je tylko raz,
Szablony użycia, czyli sposoby w jakie się o danej postaci mówi
Porównywanie poszczególnych wersji dramatów i ich strukturyzacja
Zestawiono ze sobą trzy wersje dramatu - są one wyświetlane w sąsiadujących kolumnach, z których każdą można przesuwać w górę i w dół.
Oznaczono różnice pomiędzy wersjami - fragmenty dodane, usunięte i zmienione pomiędzy poszczególnymi wersjami. Każda zmiana opisana jest szczegółowo - poprzez typ i precyzyjne odniesienie do powiązanego fragmentu (wypowiedzi, didaskaliów) w innej wersji, tej do której odnosi się ta zmiana.
Na froncie strony każda zmiana oznaczona jest specjalnie zaprojektowaną kolorystyką, a po kliknięciu przez użytkownika na zaznaczony fragment, wyświetli w specjalnym oknie jej opis zaś po kliknięciu na dany link w sąsiedniej kolumnie wyświetli się powiązany fragment (scena), z podświetleniem wypowiedzi/ didaskaliów do których odnosi się dana zmiana.
Elementy obecne w jednych wersjach, a usunięte w innej oznaczone są na tekście wersji jako usunięte, przy użyciu znacznika “mod” i atrybutu “del”, dodany do nich link odnosi do ostatniej wypowiedzi przed usuniętymi.
Elementy nieobecne w którejś wersji dodane w innej wersji oznaczone są na tekście jako dodane, przy użyciu znacznika “mod” i atrybutu “add”
Elementy zmienione oznaczone są na tekście każdej wersji z wykorzystaniem znacznika “mod” oraz atrybutów “del” i “add” i odniesieniem do odpowiadającej wypowiedzi / didaskaliów w innej wersji.
Bartłomiej Szleszyński