Wykaz tekstów opublikowanych w edycji cyfrowej
1. Marian Pankowski, Śmierć białej pończochy, [w:] idem, Królestwo. Dramaty, wybór i wstęp T. Chomiszczak, oprac. B. Mieszkowska, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2015, s. 143–196.
2. Marian Pankowski, Śmierć białej pończochy – opracowanie dramaturgiczne Radosława Paczochy, komputeropis z notatkami odręcznymi inspicjentki Agnieszki Szczepaniak, 34 karty (egzemplarz inspicjencki przekazany przez Teatr Wybrzeże w Gdańsku)
Osobno, w kolekcji „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Panoramy Literatury Polskiej opublikowano opracowanie krytyczne dramatu, zgodnie z wydaniem:
Marian Pankowski, Śmierć białej pończochy, [w:] idem, Królestwo. Dramaty, wybór i wstęp T. Chomiszczak, oprac. B. Mieszkowska, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2015.
http://nplp.pl/dramat-reaktywacja/marian-pankowski-smierc-bialej-ponczochy/
Opis podstaw tekstowych
W prezentowanej edycji cyfrowej dramatu Śmierć białej pończochy (1973) Mariana Pankowskiego w sąsiadujących kolumnach opublikowano dwa dokumenty – 1) dramat podany za wydaniem krytycznym dramatów Pankowskiego z 2015 roku oraz 2) egzemplarz inspicjencki, otrzymany dzięki uprzejmości Teatru Wybrzeże w Gdańsku. Jest to dokument będący świadectwem prac nad dramatem na potrzeby spektaklu Śmierć białej pończochy w reżyserii Adama Orzechowskiego (premiera: 24 marca 2018 roku).
Kryterium decydującym o przyjęciu za podstawę wydania edycji krytycznej, wydanej po śmierci autora, było to, że stała się ona także podstawą opracowania teatralnego wspomnianego spektaklu. Czytelników zainteresowanych sposobem przygotowania edycji krytycznej tego dramatu w 2015 r. odsyłamy do noty edytorskiej zamieszczonej (razem z dramatem) w kolekcji „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Panoramy Literatury Polskiej.
W egzemplarzu inspicjenckim można wskazać kilka warstw tekstowych o różnej atrybucji. Pierwszą z nich stanowią obszerne partie dramatu Mariana Pankowskiego, którego tekst został przepisany na komputerze – z wydania IBL PAN z 2015 roku, o czym świadczy obecność emendacji w kwestii Matki w scenie 1 (…będziesz powtarzała za barbarzyńskim metrem: dupajtis-rypajtis, pierdunas-kułtunas-kał!), wprowadzonej pierwotnie przez Blankę Mieszkowską, autorkę opracowania edytorskiego utworu.
Śmierć białej pończochy została poddana rekompozycji przez Radosława Paczochę, dramaturga Teatru Wybrzeże, który przygotował tekst sztuki na potrzeby spektaklu Adama Orzechowskiego. Zestawienie wersji autorskiej Śmierci białej pończochy z wersją dramaturga – utrwaloną komputerowo na egzemplarzu inspicjenckim – ujawnia liczne zabiegi literackie, które można sklasyfikować następująco: 1) usuwanie części tekstu autorskiego; 2) dopisywanie nowych partii tekstu, nieobecnych w wersji autorskiej; 3) modyfikowanie względem wersji autorskiej poszczególnych wypowiedzi postaci; 4) przesuwanie całych kwestii bądź ich fragmentów między scenami w obrębie dramatu. W wyniku opracowania dramaturgicznego powstał zatem tekst znacznie różniący się od wersji autorskiej.
Trzecią warstwę tekstową stanowią zapiski Agnieszki Szczepaniak, inspicjentki Teatru Wybrzeże. Notatki naniesione przez nią ołówkiem dotyczą:
1) kwestii technicznych związanych z przebiegiem przedstawienia (m.in. spis aktorów, wykaz rekwizytów, treść napisów wyświetlanych na scenie w czasie spektaklu). Część notatek odręcznych pojawia się na stronicach verso egzemplarza inspicjenckiego, tak że odnoszą się precyzyjnie do momentów przebiegu spektaklu, w których inspicjentka musi wykonać poszczególne czynności (np. wywołanie aktora na scenę, uruchomienie oświetlenia, obsługa elementów scenografii, włączenie projekcji);
2) zmian w tekście dramatu (np. skreślenia części didaskaliów, nadpisania wyrazów w niektórych wypowiedziach postaci), które świadczą o dalszym opracowywaniu tekstu, prawdopodobnie w toku prób do spektaklu, przez dramaturga i reżysera.
Koncepcja edytorska
Prezentowana edycja cyfrowa Śmierci białej pończochy Mariana Pankowskiego pokazuje relację między wersją autorską dramatu a wersją utworu w opracowaniu teatralnym. Naszym zamiarem było ukazanie, jakiego rodzaju działania na tekście mogą być dokonywane, na potrzeby spektaklu teatralnego, przez innych twórców. W przypadku wybranego przez nas dokumentu autorami są dramaturg i reżyser (dodatkowo, jako że jest to egzemplarz inspicjencki, na tekście pozostały również zapiski inspicjentki dokumentujące projekt spektaklu). W związku z takim zamiarem edytorskim skupiono się na:
1. Pokazaniu w samym tekście zmian, jakich dokonali dramaturg (Radosław Paczocha) – przygotowujący opracowanie na potrzeby przyszłego spektaklu, a także modyfikujący tekst już podczas przygotowywania przedstawienia – oraz reżyser, głównie w toku prac nad spektaklem. Zmiany te są widoczne jako różnice między tekstem autorskim dramatu a tekstem egzemplarza teatralnego. Trzeba przy tym jednak zaznaczyć, że wszelkie zmiany w tekście powstałe w trakcie prób w teatrze zostały zapisane ręką inspicjentki. Należy je jednak traktować jako zmiany dokonane przez dramaturga i reżysera.
Zaprojektowane przez Radosława Paczochę elementy scenografii, jakimi są wyświetlane za plecami aktorów napisy (będące fragmentami didaskaliów z dramatu Pankowskiego), zostały w tekście pokazane jako rodzaj didaskaliów stworzonych przez dramaturga.
2. Publikacji notatek odręcznych inspicjentki, dotyczących przebiegu spektaklu, wejść poszczególnych aktorów czy działań ekipy technicznej. Jako że nie należą one do tekstu opracowanego przez dramaturga do wygłoszenia na scenie, zostały umieszczone w osobnych oknach. Kolejno numerowane odsyłacze do tych okien umieszczono w tekście (jako [1], [2], [3] itd.) zgodnie z porządkiem ustanowionym na wydruku komputerowym przez inspicjentkę.
Tak zaprojektowana edycja cyfrowa ma więc za zadanie nie tylko zaprezentować zmiany w tekście dramatu, ale także pokazać obecność – wpisanego w dokument tekstowy – konkretnego uniwersum teatralnego.
Istotnymi cechami dramatu Pankowskiego są wyłaniający się z utworu stosunek autora do historii oraz jego wybór i interpretacja zdarzeń historycznych. Dlatego opracowano obszerne przypisy objaśniające, podzielone na poszczególne kategorie bytów: osoba, miejsce, utwór, organizacja, wydarzenie, leksykon. Każdy z opisów składa się z kolei z części ogólnej – wyświetlającej się za każdym razem, kiedy w tekście pojawia się byt określonej kategorii – oraz z części kontekstowej, związanej z objaśnieniem dotyczącym konkretnego miejsca w tekście.
Edycja dramatu Pankowskiego zgodnie z założeniami całej kolekcji eksponuje szczególne cechy Śmierci białej pończochy. Jednocześnie jednak przyjęte rozwiązania pozostają spójne z założeniami całej kolekcji cyfrowej.
Opis opracowania cyfrowego poszczególnych warstw i struktur załączono w osobnej nocie.
Bartłomiej Kuczkowski
W edycji cyfrowej wprowadzono następujące warstwy komentarza:
Struktura dramatyczna
Do oznaczania wypowiedzi postaci użytko znacznika “speaker” wraz z unikalnym identyfikatorem przypisanym danej postaci. Dzięki oznaczeniu każda z wypowiedzi danej postaci tym samym identyfikatorem umożliwiono zestawienie wszystkich jej wypowiedzi oraz wyświetlanie różnorodnych statystyk i zestawień dotyczących dystrybucji wypowiedzi (ile dana postać mówi w każdym z aktów, a ile o mówi się o niej). Mechanizm frontu strony wyświetla nazwę postaci i jej wypowiedzi w formie odpowiedniej dla typografii dramatu.
Drugim istotnym elementem struktury oznaczonym w TEI są didaskalia - oczywistym wyborem na oznaczenie didaskaliów wskazanym w TEI Guidelines był znacznik “stage”. Oznaczenie didaskaliów wzbogacono także o ich typologię, oddanych w TEI poprzez odpowiednie atrybuty(„metatext” „movement”, „communication”, „psyche”, „ appearance”, „audio”, „space”, „media”) Dzięki temu możliwe jest dokonywanie zestawień i statystyk typów didaskaliów w dramatach (oprogramowanie daje możliwość wyświetlenia wszystkich didaskaliów z konkretnego dokumentu wraz z typami, a także zestawienia statystyk w poszczególnych dokumentach i wersjach).. Na froncie strony didaskalia wyświetlane zgodnie z konwencją typograficzną kursywą oznaczone są specjalnymi, zaprojektowanymi na potrzeby projektu ikonami na froncie strony i funkcjonalnością pozwalającą wyświetlić typ didaskaliów po najechaniu kursorem na ikonę.
Każda z wypowiedzi i każde didaskalia mają także swój unikalny identyfikator - co umożliwia precyzyjne wskazanie, której wypowiedzi, lub w których didaskaliów dotyczy oznaczona różnica pomiędzy wersjami, co zostanie szczegółowo przedstawione w kolejnym punkcie.
Warstwa bytów/ jednostek indeksowych (ang. entities)
W tekście oznaczono byty (jednostki indeksowe) w kategoriach takich jak osoby, miejsca, organizacje, utwory i czasopisma, - pozwalają m.in. na zestawienie wszystkich wystąpień danej jednostki w tekstach, dodanie na zapleczu i późniejsze wyświetlenie na frontendzie opisów bytu (zarówno stałych, jak i kontekstowych), prześledzenie szablonów użycia i powiązań linkowych zarówno wewnętrznych, jak zewnętrznych.
W tej edycji przyjęto zasadę, że oznaczanie bytów ma pokazać:
a. dystrybucję/ częstotliwość mówienia o danej postaci (jako uzupełnienie statystyki wypowiedzi danej postaci) - tym samym gdy odniesienie do danego bytu osobowego pojawia się kilkakrotnie w danej wypowiedzi lub w danych didaskaliach, zazwyczaj zaznaczamy je tylko raz,
b. Szablony użycia, czyli sposoby w jakie się o danej postaci mówi.
3. Porównywanie poszczególnych wersji dramatów i ich strukturyzacja
Oznaczono różnice pomiędzy wersjami – wersją autorską Mariana Pankowskiego (kolumna 1) i wersją autorstwa dramaturga – Radosława Paczochy (kolumna 2).
Teskty te znacznie się różnią: w wersji scenicznej znaczne partie oryginału zostały usunięte, swobodnie przemieszczone, skrócone, skondensowane lub poddane kompilacji. Inne fragmenty zostały dopisane przez dramaturga. Również struktura tekstu Mariana Pankowskiego i wersji teatralnej wykazuje znaczne różnice, co uwidacznia się już w ilości, układzie i kolejności scen.
Na wersji teatralnej zaznaczono – przy użyciu odmiennych kolorów - wszystkie fragmenty dodane przez dramaturga; przesunięte lub zmienione względem oryginału. Kliknięcie na odpowiedni fragment zmodyfikowany lub przesunięty w strukturze dramatu odsyła do odpowiadającego mu fragmentu wersji oryginalnej (kolumna 1).
Dodatkowo na wersji insceniizacyjnej naniesione zostały zmiany na tekście dramaturga oraz notatki autorstwa inspicjentki – Agnieszki Szczepaniak. Skreślenia i dopisania (sporządzone ołówkiem) na tekście dramaturga oznaczono jako właściwości artefaktu. Dopiski inspicjentki o charakterze technicznym umieszczono w przypisach w odpowiednich miejscach tekstu.
W tekście głównym umieszczono natomiast treść komentarzy wyświetlanych przy użyciu projektora w czasie spektaklu na środku sceny.
Kajetan Mojsak