NOTA EDYTORSKA (1)
Wykaz wersji opublikowanych w edycji cyfrowej
1. Lidia Amejko, SensoTV — dokument elektroniczny, plik programu Word, data ostatniej modyfikacji: 21.06.2004, data przesłania: 25.04.2018; archiwum prywatne autorki.
2. Lidia Amejko, SensoTeatr — dokument elektroniczny, plik programu Word, data ostatniej modyfikacji: 21.06.2004, data przesłania: 25.04.2018; archiwum prywatne autorki.
Osobno, w kolekcji „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Panoramy Literatury Polskiej opublikowano opracowanie krytyczne dramatu, zgodnie z wydaniem: Lidia Amejko, Farrago. Dramaty (Warszawa 2020) przygotowanym edytorsko przez Grzegorza Wroniewicza:
http://nplp.pl/dramat-reaktywacja/lidia-amejko-przemiana-1999/
Opis źródeł tekstowych
Niniejsze wydanie cyfrowe utworu Przemiana 1999 (na motywach opowiadania Franciszka Kafki) prezentuje dwie autorskie wersje tego samego dramatu: jedną przygotowaną przez Lidię Amejko na potrzeby realizacji w Teatrze Telewizji (premiera: 01.04.2001, reż. Laco Adamik) oraz drugą — opracowaną przez nią z myślą o realizacji na scenie teatralnej. Wersja do Teatru Telewizji powstała jako pierwsza.
Prezentowane warianty Przemiany 1999 opracowano na podstawie plików przesłanych przez Autorkę na potrzeby edycji papierowej wydanej w 2020 roku (data ostatniej modyfikacji plików: 21.06.2004, data przesłania: 25.04.2018). Nosiły one kolejno nazwy: SensoTV (wersja dla Teatru Telewizji) i SensoTeatr (wersja na scenę teatralną). W momencie przekazania ich do redakcji Przemiana 1999 nie była jeszcze utworem opublikowanym.
Koncepcja edycji
Obie wersje Przemiany 1999 z jednej strony różnią się od siebie znacząco, z drugiej strony zaś należy je potraktować jako dwa warianty tego samego dzieła. Najważniejsze różnice dotyczą kilku scen, które zmieniono, rozwinięto, przeniesiono z nich partie dialogowe w inne miejsca: w wersji na scenę teatralną pojawiają się nawet postaci, których nie ma w wersji dla teatru telewizji. Mniej istotne różnice, które należy określić jako niezbyt liczne, dotyczą z kolei takich kwestii jak: zmiana szyku w pojedynczych zdaniach, wprowadzenie nowych wyrazów, zmiany w interpunkcji. Większość tekstu w obu wariantach Przemiany 1999 pozostała jednak bez zmian. Autorka przygotowała zatem dwie wersje dramatu, dostosowując każdą z nich do odpowiadającego jej medium.
O ile wydanie papierowe Przemiany 1999 musiało się oprzeć na jednej z dwóch wersji (wybrano pierwszą, wcześniejszą, dla Teatru Telewizji[1]), o tyle już forma edycji cyfrowej nie narzuca takiej konieczności. Możliwe stało się zaprezentowanie obu wersji tekstu, bez konieczności wybierania jednej – na rzecz drugiej. Równie ważne wydaje się to, że daje ono wgląd w proces twórczy, odsłania tajniki warsztatu, ukazuje metamorfozy pomysłów, poszerzając niewątpliwie zakres możliwych interpretacji.
Dlatego też — kładąc nacisk na ukazanie pewnego momentu twórczego przed publikacją, na ukazanie dzieła w procesie powstawania, nie jako zamkniętego, kanonicznego utworu, ale tekstu w ruchu — zdecydowano się wykorzystać „brulionowe” wersje Przemiany 1999. Prezentujemy pliki poddane minimalnej redakcji, zachowującej roboczy charakter obu wersji.
Zakres redakcji
Ingerencje edytorskie ograniczono do kwestii takich, jak ewidentne literówki, przeoczenia (np. w scenie 21. wersji na scenę teatralną, w kwestii Wojownika: „Ostrzegamy cię, Senso: wyrzuć ich z siebie! I boleść swoją całą odda nam, bo tylko nam się ona słusznie należy!” słowo „odda” zmieniono na „oddaj”) czy zamiana dywizów na półpauzy. Uspójniono także pewne formy zapisu, np. tytuł programu „Informacje” najczęściej zapisywany jest w obu wersjach w cudzysłowie, zdarza się jednak, że go brakuje, czasami także nazwa zapisywana jest małą literą — w takich sytuacjach cudzysłów dostawiono/zmieniono małą na wielką literę. Zmieniono także małą na wielką literę w zapisie nazwy postaci („strażnik” —> „Strażnik”), do czego uprawnia fakt, że nazwa ta została zapisana małą literą tylko raz. Podobnie postąpiono z interpunkcją: zdecydowano się na ostrożne poprawki (brakujące przecinki) jedynie tam, gdzie ewidentnie ich brakuje, choć są obecne w analogicznych miejscach tekstu (np. przymiotniki wymieniane jeden po drugim). W pozostałych przypadkach pozostawiono oryginalną interpunkcję, która często pełni funkcje intonacyjne, nie zawsze zgodna jest z zasadami ortografii.
Struktura edycji
Obie prezentowane wersje Przemiany 1999 umieszczono w sąsiadujących kolumnach tekstu, tak aby możliwe było zarówno czytanie każdej wersji osobno, jak i w zestawieniu (dzięki funkcji „Zmiany”, uruchamianej w lewym bocznym panelu).
Teksty opatrzono warstwą komentarza oraz sklasyfikowano didaskalia.
Szczegóły opracowania cyfrowego podano w osobnej nocie.
Grzegorz Kowalski
[1] Więcej informacji na ten temat zawiera nota edytorska G. Wroniewicza w: L. Amejko, Farrago, dz. cyt., s. 254-265, szczególnie s. 257. W tomie pełna wersja tytułu utworu to: Przemiana 1999 (na motywach opowiadania Franza Kafki). Nota dostępna jest także na platformie NPLP.
NOTA EDYTORSKA (2)
W edycji cyfrowej wprowadzono następujące warstwy komentarza
Struktura dramatyczna
Do oznaczania wypowiedzi postaci użytko znacznika “speaker” wraz z unikalnym identyfikatorem przypisanym danej postaci. Dzięki oznaczeniu każda z wypowiedzi danej postaci tym samym identyfikatorem umożliwiono zestawienie wszystkich jej wypowiedzi oraz wyświetlanie różnorodnych statystyk i zestawień dotyczących dystrybucji wypowiedzi (ile dana postać mówi w każdym z aktów, a ile o mówi się o niej). Mechanizm frontu strony wyświetla nazwę postaci i jej wypowiedzi w formie odpowiedniej dla typografii dramatu.
Drugim istotnym elementem struktury oznaczonym w TEI są didaskalia - oczywistym wyborem na oznaczenie didaskaliów wskazanym w TEI Guidelines był znacznik “stage”. Oznaczenie didaskaliów wzbogacono także o ich typologię, oddanych w TEI poprzez odpowiednie atrybuty(„metatext” „movement”, „communication”, „psyche”, „ appearance”, „audio”, „space”, „media”) Dzięki temu możliwe jest dokonywanie zestawień i statystyk typów didaskaliów w dramatach (oprogramowanie daje możliwość wyświetlenia wszystkich didaskaliów z konkretnego dokumentu wraz z typami, a także zestawienia statystyk w poszczególnych dokumentach i wersjach).. Na froncie strony didaskalia wyświetlane zgodnie z konwencją typograficzną kursywą oznaczone są specjalnymi, zaprojektowanymi na potrzeby projektu ikonami na froncie strony i funkcjonalnością pozwalającą wyświetlić typ didaskaliów po najechaniu kursorem na ikonę.
Każda z wypowiedzi i każde didaskalia mają także swój unikalny identyfikator - co umożliwia precyzyjne wskazanie, której wypowiedzi, lub w których didaskaliów dotyczy oznaczona różnica pomiędzy wersjami, co zostanie szczegółowo przedstawione w kolejnym punkcie.
W Przemianie 1999 didaskalia często są trudne do jednoznacznej klasyfikacji, choć wszędzie ją zaproponowano, niekiedy także bliższe są prozie - stąd relatywnie częste użycie atrybutu “metatext”.
Warstwa bytów/ jednostek indeksowych (ang. entities)
W tekście oznaczono byty (jednostki indeksowe) w kategoriach takich jak osoby, miejsca, organizacje, utwory i czasopisma, - pozwalają m.in. na zestawienie wszystkich wystąpień danej jednostki w tekstach, dodanie na zapleczu i późniejsze wyświetlenie na frontendzie opisów bytu (zarówno stałych, jak i kontekstowych), prześledzenie szablonów użycia i powiązań linkowych zarówno wewnętrznych, jak zewnętrznych.
W tej edycji przyjęto zasadę, że oznaczanie bytów ma pokazać:
dystrybucję/ częstotliwość mówienia o danej postaci (jako uzupełnienie statystyki wypowiedzi danej postaci) - tym samym gdy odniesienie do danego bytu osobowego pojawia się kilkakrotnie w danej wypowiedzi lub w danych didaskaliach, zazwyczaj zaznaczamy je tylko raz,
Szablony użycia, czyli sposoby w jakie się o danej postaci mówi
W Przemianie 1999 oznaczono głównie byty osobowe, będące jednocześnie postaciami dramatu, a także miejsca - w dramacie wymieniane przeważnie, jako miejsca tragedii o których słyszy Senso (Tajwan, Timbuktu, Meksyk itp.).
Porównywanie poszczególnych wersji dramatów i ich strukturyzacja
W przypadku Przemiany 1999 zestawiono dwie wersje tekstu (każda podzielona na sceny) - są one wyświetlane w sąsiadujących kolumnach, z których każdą można przesuwać w górę i w dół.
Oznaczono różnice pomiędzy wersjami - fragmenty dodane, usunięte i zmienione pomiędzy poszczególnymi wersjami. Każda zmiana opisana jest szczegółowo - poprzez typ i precyzyjne odniesienie do powiązanego fragmentu (wypowiedzi, didaskaliów) w innej wersji, tej do której odnosi się ta zmiana.
Na froncie strony każda zmiana oznaczona jest specjalnie zaprojektowaną kolorystyką, a po kliknięciu przez użytkownika na zaznaczony fragment, wyświetli w specjalnym oknie jej opis zaś po kliknięciu na dany link w sąsiedniej kolumnie wyświetli się powiązany fragment (scena), z podświetleniem wypowiedzi/ didaskaliów do których odnosi się dana zmiana.
Różnice tekstowe dotyczą nielicznych scen.
Elementy obecne w wersji pierwszej (telewizyjnej), a usunięte w wersji drugiej (scenicznej) oznaczone są na tekście wersji pierwszej jako usunięte, przy użyciu znacznika “mod” i atrybutu “del”, dodany do nich link odnosi do ostatniej wypowiedzi przed usuniętymi.
Elementy nieobecne w wersji pierwszej (telewizyjnej), a dodane w wersji drugiej (scenicznej) oznaczone są na tekście wersji drugiej jako dodane, przy użyciu znacznika “mod” i atrybutu “add”
Elementy zmienione oznaczone są na tekście każdej wersji z wykorzystaniem znacznika “mod” oraz atrybutów “del” i “add” i odniesieniem do odpowiadającej wypowiedzi / didaskaliów w innej wersji.
Bartłomiej Szleszyński