Nota edytorska

Wykaz wersji opublikowanych w edycji cyfrowej:

1. W. Terlecki, Dwie głowy ptaka, „Dialog” 1981 nr 1 [pierwodruk dramatu]

2. W. Terlecki, Dwie głowy ptaka [maszynopis]. Egzemplarz teatralny ze zbiorów Instytutu Teatralnego, związany ze spektaklem w Teatrze Dramatycznym (reż. A. Łapicki, premiera 30.12.1982)

3. W. Terlecki, Dwie głowy ptaka. [maszynopis]. Scenariusz napisany przez Władysława Terleckiego na potrzeby Teatru Telewizji – na zlecenie Telewizji Polskiej

Osobno, w kolekcji „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Literatury Polskiej opublikowano opracowanie krytyczne dramatu, zgodnie z wydaniem: W. Terlecki, Krótka noc. Dramaty, wybór i wstęp E. Wąchocka, opracowanie edytorskie A. Kramkowska-Dąbrowska, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2016.

http://nplp.pl/dramat-reaktywacja/dwie-glowy-ptaka/

Pozostałe przekazy tekstowe Dwóch głów ptaka

Przekazy niepublikowane:

1. W. Terlecki, Dwie głowy ptaka [maszynopis]. Egzemplarz teatralny z pieczątką Teatru na Woli. Ze zbiorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, akc. 98/07, teczka 98/2007/1.

2. W. Terlecki, Dwie głowy ptaka. Teatr Telewizji [kserokopia maszynopisu]. Tekst dramatu stanowiący podstawę do opracowanego później scenariusza. Woli. Ze zbiorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, akc. 98/07, teczka 98/2007/1.

Koncepcja edycji

Edycja cyfrowa Dwóch głów ptaka Władysława Terleckiego ma dwa główne cele: objaśnienie kontekstów historycznych dramatu zbudowanego wokół ostatnich dni ostatniego naczelnika miasta Warszawy w powstaniu styczniowym – Aleksandra Waszkowskiego oraz ukazanie przemian tekstu związanych z jego adaptacjami: na scenę i na potrzeby Teatru Telewizji.

Aluzyjne dzieło Terleckiego wymaga od jego odbiorców dobrej znajomości kontekstów historycznych – nawiązuje bowiem do mniej znanych epizodów powstania (napad na Skarb Królestwa Polskiego, zamachy na przedstawicieli władzy carskiej, działania Ochrany, dogasanie powstania po śmierci Romualda Traugutta, dzieje pieczęci Rządu Narodowego), ale także do zdarzeń towarzyszących rozbiorom Polski i związanych z działalnością Stanisława Szczęsnego Potockiego. Ponadto Dwie głowy ptaka wpisują się w ten nurt polskiej literatury powojennej, która rozważając dzieje powstania styczniowego, nawiązywała do historii najnowszej. Publikację Dwóch głów ptaka opatrzono więc szerokim komentarzem historycznym, uporządkowanym według kategorii bytów: „osoba”, „miejsce”, „utwór”, „czasopismo”, „organizacja”, „wydarzenie”, „leksykon”.

Dramat, powstały około 1980 r., a opublikowany w styczniu 1981 r. przede wszystkim porusza szeroko pojęty temat zdrady, odpowiedzialności przywódców za swoich podwładnych i towarzyszy broni oraz dalsze losy idei narodowo-wyzwoleńczej. Jednocześnie pokazuje sytuację uwięzionego człowieka poddanego śledztwu prowadzonemu przez podstępnych śledczych. Tematyka ta stała się szczególnie aktualna w momencie przygotowywania spektaklu w Teatrze Dramatycznym w Warszawie w 1982 r. (reż. Andrzej Łapicki). To właśnie wtedy – pod wpływem reżysera i jego zespołu – została do tekstu sztuki dopisana ostatnia scena: rozmowa Waszkowskiego z Siostrą. W scenie tej Siostra jednoznacznie nazywa postawę Waszkowskiego zdradą. Spektakl się szerokim echem wśród publiczności i recenzentów (w dużej mierze dzięki dopisanej scenie), przez długi czas jednak owa scena była traktowana przez autora jako obcy wtręt, sztucznie dodany do tekstu sztuki (o czym świadczą przekazy archiwalne, w których scena jest po prostu dołączona do maszynopisu). Dzieje się tak nawet w przypadku maszynopisu dramatu przygotowanego dziesięć lat później dla Teatru Telewizji.

Dopiero autorski scenariusz przygotowany przez Terleckiego na zamówienie Telewizji Polskiej przyswaja tę scenę, a nawet więcej – podwaja ją. Stanowi ona bowiem ramę konstrukcyjną, prolog i epilog projektowanego przez niego przedstawienia telewizyjnego.

Niniejsza edycja pokazuje zatem Dwie głowy ptaka w trzech odsłonach: jako tekst literacki – publikowany dramat, jako tekst przedstawienia teatralnego oraz jako scenariusz spektaklu Teatru Telewizji.

Opracowanie redakcyjne

Prezentowana edycja ma charakter dokumentacyjny, zachowujący brulionowy charakter dwóch z trzech przekazów. Ewentualne pomyłki w tekście, błędy, nieścisłości – nie były poprawiane w tekście głównym, a poprawne formy podawane były jedynie w przypisach edytorskich. Wprowadzanie wszelkich emendacji do tekstów zaburzyłoby ich oryginalne brzmienie i zaciemniłoby różnice pomiędzy nimi.

Struktura edycji

Tekst dramatu publikowanego w „Dialogu”, egzemplarz teatralny oraz autorski scenariusz zostały opublikowane w trzech sąsiadujących ze sobą kolumnach. Każda z kolumn otrzymała nagłówek informujący o rodzaju przekazu – tak, aby czytelnik miał świadomość ich różnej proweniencji i rangi edytorskiej. Z każdym przekazem można zapoznać się osobno, jednak istotą prezentacji tego dramatu jest ukazanie pracy pisarza nad tekstem dramatycznym w zależności od projektowanego medium odbioru (publikacja, scena teatralna, telewizja). Dlatego w lekturze edycji istotna jest funkcjonalność „Zmiany”, za pomocą której uwidoczniono fragmenty dopisane oraz usunięte w każdej wersji.

W przypadku Dwóch głów ptaka edycja cyfrowa dała możliwość czytelnego pokazania dopisanej do wersji teatralnej sceny z Siostrą – ujednoznaczniającej przesłanie utworu – której autor nigdy nie opublikował i nawet nie scalił z tekstem maszynopisu. Posłużył się tą sceną jednak w projektowaniu spektaklu Teatru Telewizji – a ściślej: umieścił na początku i powtórzył na końcu scenariusza. Scenariusz telewizyjny pokazuje również, w jaki sposób dramatopisarz obudował tekst dramatu opisami „dokrętek” filmowych prezentujących nieme sceny. Zestawienie zmienianych fragmentów daje możliwość prześledzenia pracy autora, który przyjmuje tu rolę autoadaptatora, a także pokazuje jego świadomość medium telewizyjnego, co szczególnie uwidacznia się we wskazówkach realizacyjnych zapisanych w scenariuszu.

Publikowane teksty opatrzono objaśnieniami kontekstowymi podzielonymi według kategorii bytów: „osoba”, „miejsce”, „utwór”, „czasopismo”, „organizacja”, „wydarzenie”, „leksykon”. Obecne w nich didaskalia oraz wskazówki inscenizacyjne oznaczono zgodnie z klasyfikacją przyjętą dla całej kolekcji.

Szczegóły opracowania cyfrowego Dwóch głów ptaka zaprezentowano w osobnej nocie.

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska