Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska

Nota edytorska

Wykaz wersji opublikowanych w edycji cyfrowej

I) Tekst główny (kolumny 1 i 2)

1. R. Brandstaetter, Dzień gniewu, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1962

2. R. Brandstaetter, Dzień gniewu. Misterium dramatyczne w trzech aktach, [wydanie drugie zmienione], Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1971

II) Przekazy, których fragmenty publikowano w „oknach genetycznych” jako dokumenty genezy i procesu twórczego:

1. Przekazy związane z pierwszym wydaniem (PAX 1962)

Przekaz A. Rękopis, Biblioteka Kórnicka PAN, BK 12 618/1

Przekaz B. Maszynopis 1, Biblioteka Kórnicka PAN, BK 12 618/2

Przekaz C. Maszynopis 2, Biblioteka Kórnicka PAN, BK 12 618/1

Przekaz D. Maszynopis 3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Rkp. 18 106/II

2. Przekazy związane z drugim wydaniem (PAX 1971)

Przekaz 1. Egzemplarz PAX 1962 z odręcznymi poprawkami autora i dołączonymi kartami maszynopisu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Rkp. 18107/I

Przekaz 2. Przekaz w postaci naklejonych na karty: stron wyciętych z egzemplarza PAX 1962 (z odręcznymi poprawkami) oraz stron maszynopisu, Biblioteka Kórnicka PAN, BK 12 618/2

Przekaz 3. Egzemplarz publikacji prasowej R. Brandstaetter, Dzień gniewu, „Przewodnik Katolicki” 1962 nr 15 [Akt I] – z odręcznie naniesioną poprawką autorską dotyczącą miejsca akcji dramatu, Biblioteka Kórnicka PAN, BK 12 618/2

III) Dramat w opracowaniu krytycznym

Osobno, w kolekcji „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Panoramy Literatury Polskiej opublikowano opracowanie krytyczne dramatu

http://nplp.pl/dramat-reaktywacja/dzien-gniewu-misterium-dramatyczne-w-trzech-aktach/

Pozostałe przekazy – publikacje za życia autora (nieujęte w edycji)

1. R. Brandstaetter, Dzień gniewu, „Przewodnik Katolicki” 1962 nr 15, 16 i 17 [publikacja w prasie równoległa do wydania 1962]

2. R. Brandstaetter, Dzień gniewu. Misterium dramatyczne w trzech aktach, w: R. Brandstaetter, Dramaty, Instytut Wydawniczy PAX 1986.

Wybór podstaw wydania

Do edycji cyfrowej Dnia gniewu wybrano dwa wydania, które ukazały się nakładem Instytutu Wydawniczego PAX za życia autora – w 1962 i 1971 r. Jest to pierwsze oraz drugie (zmienione) wydanie książkowe. Pierwsze wydanie ukazało się w tym samym roku co pierwodruk w czasopiśmie „Przewodnik Katolicki” (numery 15-17). Choć numer czasopisma z pierwszym aktem sztuki ukazał się 15 kwietnia 1962, a druk książki ukończono we wrześniu 1962 (a faktycznie tom do dystrybucji oddano z końcem października) – to można publikacje te traktować niemal jako równoległe, oparte na tej samej lub identycznej podstawie tekstowej. Przygotowanie tekstu do druku w tygodniku zajmuje o wiele mniej czasu niż opracowanie publikacji książkowej. Książkowe wydanie „Dnia gniewu” oddano do składu 2 czerwca 1962, a zatem zaledwie sześć tygodni po ukazaniu się pierwodruku prasowego. Należy przy tym wziąć pod uwagę czas opracowania redakcyjnego – a wcześniej: wszelkie ustalenia wydawnicze. Z uwagi również na fakt, że obie publikacje nie różnią się zasadniczo od siebie, można zakładać, że podstawą wydania obu z nich mógł być ten sam maszynopis. Jako podstawę wydania w niniejszej edycji – a tym samym podstawę porównania z drugim wydaniem zmienionym – przyjęto tekst drukowany przez PAX, głównie z powodu korzystania przez autora z egzemplarza PAX 1962 podczas przygotowywania wersji poprawionej dramatu.

Zarówno wydanie 1962, jak i 1971 były ściśle kontrolowane przez autora i zawierają dwie podstawowe wersje dzieła. Ostatnie wydanie za życia autora (w  1986) zostało oparte na wersji z 1971 r. i zawiera jedynie pojedyncze, drobne zmiany stylistyczne (przy czym trudno ustalić, czy pochodzą od autora i były przez niego kontrolowane). Najistotniejszą różnica między wydaniem 1986 a jego podstawą z 1971 r. jest brak w ostatnim wydaniu w akcie I następujących po sobie kwestii: Ojca Szóstego, Ojca Siódmego, Ojca Ósmego i Ojca Dziewiątego (które w wersji I należały do Chóru). Nie odnaleziono dotąd dokumentów, które by objaśniły powód tego usunięcia – pozostaje zatem niewiadome, czy jest to ubytek w druku (i błąd wydawniczy) czy świadome usunięcie przez autora fragmentu tekstu. Bez względu jednak na to rozstrzygnięcie w niniejszej edycji najistotniejsze było zaprezentowanie obok siebie dwóch wersji dramatu, powstających podczas natężonej pracy twórczej autora, zapisanej w dobrze zachowanych dokumentach genezy.

Historia tekstu

Pierwszą wersję dramatu Roman Brandstaetter napisał w bardzo krótkim czasie (co zresztą jest charakterystyczne dla jego sposobu tworzenia). Wpisana przez autora data ukończenia rękopisu zawierającego kompletny, choć wielokrotnie przeredagowywany w trakcie pisania przekaz – to 2 lutego 1962 (rękopis z zbiorów Biblioteki Kórnickiej). Jest to pierwszy zapis tekstu. Drugi przekaz – maszynopis z odręcznymi poprawkami i dopisanymi stronami został ukończony 12 lutego 1962 (maszynopis 1 ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej), kolejny – maszynopis 2 autor ukończył 20 lutego 1962. Maszynopis (ze zbiorów Ossolineum)  poprzedzający bezpośrednio druk nie został zwieńczony żadną datą, ale musiał powstać równie szybko, jak poprzednie, ponieważ pierwodruk w czasopiśmie jest datowany na 15 kwietnia 1962, zaś pierwsze wydanie książkowe oddano do składu 2 czerwca 1962 (a musiały ten fakt poprzedzić prace redakcyjne). Praca twórcza nad dramatem w fazie przedpublikacyjnej trwała zatem zaledwie kilka tygodni.

Niedługo po ukazaniu się dramatu w „Przeglądzie Katolickim” Brandstaetter rozesłał egzemplarze czasopisma tłumaczom i osobom związanym z życiem teatralnym na Zachodzie. Jako pierwsza na język niemiecki sztukę przetłumaczyła, stale współpracująca z Brandstaetterem, Gerda Hagenau. W 1965 r. Der Tag des Zornes został wystawiony przez wiedeński Burgtheater (w reżyserii Wolfganga Liebeneinera), rok później w Monachium zrealizowano sztukę telewizyjną (reż. Kurt Meisel). Realizacje te są niezwykle istotne w historii tekstu dramatu. Brandstaetter w liście z 16 lipca 1967 r. do Władysława Salicza-Płaskonia wyjaśniał, że już po ukazaniu się wydania książkowego poczynił kilka zmian w tekście, m.in. rozszerzył partię Julii Chomin i w tym właśnie kształcie dramat grany był zarówno w Wiedniu, jak i zrealizowany przez Telewizję Monachijską. Co więcej, wskazuje też, że ma zamiar w nowym wydaniu rozpisać partię Chóru na osobne głosy, „właśnie w związku z tą inscenizacją i na podstawie doświadczeń z przedstawienia tej sztuki w Telewizji Monachijskiej” (Biblioteka Kórnicka PAN, BK 12 458). List ów jest najstarszym dokumentem zaświadczającym o dokonanych i planowanych zmianach w tekście po ukazaniu się pierwszego wydania. Drugie wydanie (zmienione – o dodanie tej uwagi prosił autor wydawnictwo już w trakcie korekt poskładowych), które ukazało się w 1971 rzeczywiście przynosi nową redakcję tekstu, w której istotnie zmieniły się kwestie Julii Chomin (a nawet sposób nazywania tej bohaterki) i wspomniane kwestie Chóru. Ale zmianie uległy też niektóre kwestie Blatta, Borna i Człowieka z Podziemia.

W archiwum Romana Brandstaettera, rozdzielonym między Bibliotekę Kórnicką PAN a Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, znajdują się dwa przekazy dokumentujące proces powstawania drugiego, zmienionego wydania Dnia gniewu. Na przekaz powstały wcześniej, przechowywany w Ossolineum, składa się egzemplarz wydania PAX 1962 z odręcznymi poprawkami autora oraz dołączonymi do niego kartami maszynopisu, na których autor zapisał nowe redakcje dużych fragmentów tekstów. Przekaz z Biblioteki Kórnickiej PAN, zawierający późniejszą redakcję tekstu, jest egzemplarzem niezwykłym. Na czystych kartach zostały naklejone strony wycięte z wydania PAX 1962 i opatrzone odręcznymi poprawkami. Do niektórych kart zostały doklejone wycinki maszynopisu (również z odręcznymi poprawkami), czerwonym flamastrem, niezwykle starannie, połączone z odpowiednimi miejscami na stronach z wydania książkowego. Wydanie drugie uwzględnia zakres zmian i poprawek naniesionych przez autora na ten przekaz.

Trzeci z odnalezionych przekazów (w zbiorach kórnickich) to egzemplarz pierwodruku prasowego, z odręczną poprawką autora, zmieniającą opis miejsca akcji utworu. W znajdującej się pod spisem osób informacji: Rzecz dzieje się podczas okupacji hitlerowskie, w jednym z krajów europejskich autor skreślił fragment:  jednym z krajów europejskich i nadpisał POLSCE. Jest to pierwszy ślad zmiany, jaką Brandstteter ostatecznie wprowadził do drugiego wydania, dodatkowo dopisując miejsce w Polsce: klasztor.

Analiza porównawcza – zarówno obu wydań PAX, jak i wszystkich niepublikowanych przekazów – wykazała, że nie wszystkie pomysły i redakcje zostały przez autora utrzymane, co do niektórych się wahał i wracał dopiero po etapie innych zmian.

Liczne dokumenty genezy dramatu oraz przekazy niepublikowane dokumentujące proces twórczy między dwoma wydaniami zadecydowały o tym, że dramat Brandstaettera został wybrany do opracowania w Cyfrowej Edycji Polskiego Dramatu Powojennego i Współczesnego i posłużył do stworzenia narzędzi informatycznych, które będą odpowiednie do edycji genetycznej – czyli dokumentującej proces powstawaniu utworu.

Koncepcja edycji

Dobrze zachowane przekazy świadczące o kolejnych etapach pracy pisarza, zawierające tylko nieliczne ubytki lub częściowo nieczytelne strony rękopisu, w zasadzie pozwalają na ich całościową publikację. W przypadku Dnia gniewu Romana Brandstaettera modelem edycji, który niesie o wiele więcej informacji okazał się taki, dzięki któremu można czytać w porównaniu (i osobno) obie wersje publikowane, a jednocześnie przeczytać wcześniejsze redakcje wybranych fragmentów obu wersji, utrwalone w dokumentach ich genezy. Kryteria tego wyboru opierały się na analizie dokumentów i efektów ich porównania. Wyróżniono fragmenty wielokrotnie zmieniane przez autora, jeśli zmiany te dotyczyły semantyki, poetyki oraz związane z różnymi kreacjami postaci dramatu i budowaniem interakcji między nimi. Opublikowane fragmenty genezy dotyczą bowiem przede wszystkim kwestii Julii Chomin w jej dialogach z Przeorem, niektórych wypowiedzi Blatta (przede wszystkim opisujących sceny Zagłady oraz postawy wobec niej żydowskiego bohatera) oraz Borna. Ukazano także zupełną autorską reinterpretację relacji Przeora i Ojca z Podziemia – widoczną jedynie w dokumentach genezy pierwszej wersji dramatu. Z kolei zestawienie wersji publikowanych najlepiej wykazuje, opisane przez Brandstaettera w korespondencji, rozpisanie partii Chóru na głosy poszczególnych Ojców, co z kolei było już zabiegiem bardziej konstrukcyjnym, ukierunkowanym na realizację sceniczną sztuki.

Edycja cyfrowa Dnia gniewu do pewnego stopnia przypomina model nazwany przez Pierre-Marca De Biasiego „edycją wertykalną fragmentaryczną”[1]. Zbieżność jest jednak tylko częściowa: De Biasi określa tak edycje wszystkich dostępnych dokumentów genezy wybranego fragmentu utworu – co było domeną publikacji papierowych. W prezentowanej edycji cyfrowej mamy do czynienia z publikacją całego utworu (w obu jego wersjach publikowanych) z jednoczesnym pokazaniem genezy jego fragmentów, przy czym – co najistotniejsze – bieżąca edycja może być (jeśli zaszłaby tylko taka potrzeba) rozszerzona do edycji genetycznej każdego fragmentu utworu, w obu jego wersjach.

Struktura edycji

Dwie wersje dramatu opublikowano w sąsiadujących ze sobą kolumnach, które można czytać zarówno osobno, jak i w zestawieniu. Dzięki temu czytelnik może zapoznać się z charakterem zmian, jakie autor poczynił w drugim wydaniu dzieła i obejrzeć różnice między przekazami opublikowanymi.

Sednem edycji Dnia gniewu jest jednak ukazanie genezy obu wydań, poprzez zaprezentowanie redakcji i wersji poszczególnych fragmentów, z których wyłania się obraz procesu twórczego, rozwoju autorskiej wizji poszczególnych postaci i wymowy całego dzieła.

W każdej wersji kolorem zaznaczono obszar tekstu, którego geneza zostanie szczegółowo zaprezentowana. Z kolei punktowy znak graficzny wskazuje miejsce, w którym może zostać przez czytelnika otwarte „okno genetyczne”.

„Okno genetyczne” jest zaprojektowanym na potrzeby tej edycji dodatkowym ekranem, w którym można umieścić cztery kolumny. Każda z kolumn posiada nagłówek niosący informację o dokumencie, z którego pochodzi publikowany fragment. Zgodnie z nomenklaturą przyjętą w wykazie na początku noty są to ułożone w kolejności powstawania fragmenty z przekazów nazwanych na potrzeby edycji przekazem A, B, C i D oraz 1 i 2. Każdy z fragmentów w nagłówku otrzymał również najistotniejsze elementy opisu:

– informacja o rodzaju przekazu (rękopis, maszynopis, egzemplarz książki z odręcznymi poprawkami, tekst naklejany na kartki);

– numer karty według oznaczeń archiwalnych (nie podawano w tym miejscu numeracji autorskiej, która była zmienna i nie obejmowała wszystkich kart);

– sygnatura archiwalna ze skrótowym wskazaniem archiwum (BK – Biblioteka Kórnicka PAN, Ossolineum – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu).

Aby zachować porządek chronologiczny i zgodność z założeniami krytyki genetycznej, wyodrębniono osobne dokumenty genezy pierwszego wydania oraz przekazy związane z wydaniem drugim. Stąd też, jak wspomniano wyżej ich osobne nazewnictwo (numeracja literowa i liczbowa), a przede wszystkim umocowanie „okien genetycznych” odpowiednio w pierwszej lub drugiej kolumnie tekstu głównego – na pierwszej lub drugiej wersji dramatu.

Z uwagi na fakt, że mamy do czynienia z dokumentami w formie niepublikowanej, brulionowej, możemy oznaczyć istniejące na przekazach zmiany: skreślenia, dopisania, nadpisania, jak również takie cechy artefaktu jak uszkodzenie. Zatem już z jednej kolumny okna genetycznego zawierającej transkrypcję dyplomatyczną danego przekazu czytelnik może zrekonstruować kilka kolejnych redakcji fragmentu (sprzed skreśleń i po skreśleniach, bez dopisań i nadpisań oraz po ich uwzględnieniu). Duże ułatwienie stanowi możliwość dołączania w każdej kolumnie okna genetycznego przypisów (np. opisujących specyfikę danej zmiany) oraz skanów dokumentów.

Dzień gniewu został opatrzony takimi samymi warstwami komentarza oraz klasyfikacją didaskaliów jak pozostałe utwory w kolekcji.

Opis opracowania cyfrowego poszczególnych warstw i struktur zamieszczono w osobnej nocie.

Opracowanie redakcyjne

Edycja cyfrowa Dnia gniewu została pomyślana jako zestawienie dwóch publikowanych wersji dramatu oraz jako edycja genetyczna, dlatego w obu wersjach dramatu powstrzymano się od ingerencji redakcyjnych i wszelkich poprawek (zostawiając jedynie możliwość podania poprawnej wersji lub uwagi edytora w przypisie), tak aby nie zniekształcić brzmienia podstaw wydania i efektów ich porównania. Podobnie uczyniono publikując dokumenty genezy, przy czym zastosowano tu metody transkrypcji dyplomatycznej, oddającej cechy poprawek autorskich (skreślenie, nadpisanie, dopisanie) i ukazującej wszystkie warstwy tekstu: sprzed poprawek i po poprawkach.

Agnieszka Kramkowska Dąbrowska

[1] Zob. P-M. De Biasi, Genetyka tekstów, przeł. F. Kwiatek, M. Prussak, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2015, s. 128–129.