Nota edytorska

Wykaz wersji opublikowanych w edycji cyfrowej

1.     Jerzy Afanasjew, Łóżko. Wersja I – poprawiona, maszynopis, Biblioteka Gdańska PAN, sygn. Ms 6178, t. 1, 95 k.

2.     Jerzy Afanasjew, Łóżko. Hotelowa farsa w 3-ch aktach. II wersja, maszynopis, Biblioteka Gdańska PAN, sygn. Ms 6178, t. 2, 89 k.

Osobno, w kolekcji „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Panoramy Literatury Polskiej opublikowano opracowanie krytyczne dramatu, zgodnie z wydaniem:

Jerzy Afanasjew, Łóżko. Farsa hotelowa w trzech aktach, [w:] idem, Tralabomba. Dramaty i scenariusze, wstęp P. Stangret, wybór T. Kaczorowski, oprac. B. Kuczkowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2020.

http://nplp.pl/dramat-reaktywacja/lozko/

Spis wszystkich przekazów tekstowych Łóżka

1. Biblioteka Gdańska PAN, sygn. Ms 6178, t. 1, „Łóżko. Farsa w 3-ch aktach”

2. Biblioteka Gdańska PAN, sygn. Ms 6178, t. 2, „Łóżko. Farsa w 3-ch aktach”

3. Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 10/2132/0/1/331 (teka sztuki Łóżko w reż. Zbigniewa Bogdańskiego [1967] w zespole aktowym „Państwowy Teatr »WYBRZEŻE« w Gdańsku”)

4. Biblioteka ZAiKS w Warszawie, sygn. 2250, „ŁÓŻKO wersja I hotelowa farsa w 3 aktach”

5. Biblioteka ZAiKS w Warszawie, sygn. na maszynopisie 2250 (na tekturowej teczce zawierającej maszynopis i w katalogu bibliotecznym sygn. 2249), „ŁÓŻKO wersja II hotelowa farsa w 3 aktach”

6. Jerzy Afanasjew, Łóżko. Farsa hotelowa w trzech aktach, [w:] idem, Tralabomba. Dramaty i scenariusze, wstęp P. Stangret, wybór T. Kaczorowski, oprac. B. Kuczkowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2020, s. 63–155.

Wybór podstaw tekstowych

Za podstawy tekstowe przyjęto maszynopisy przechowywane w archiwum autora w Bibliotece Gdańskiej PAN. Nadto egzemplarze Łóżka w obu wersjach znajdują się w bibliotece ZAiKS w Warszawie. Należy jednak zaznaczyć, że stanowią one przekaz skażony – w maszynopisie brakuje niekiedy kilku wierszy tekstu, dostrzegamy w nim też skreślenia o nieustalonej proweniencji. Być może Łóżko zostało zarchiwizowane przez ZAiKS w związku ze spektaklem w Teatrze Wybrzeże w reżyserii Zbigniewa Bogdańskiego (premiera 28 lipca 1967 roku na Scenie Kameralnej w Sopocie). W archiwum gdańskiego teatru zachował się oparty na drugiej redakcji Łóżka egzemplarz Jerzego Golińskiego, kierownika artystycznego Wybrzeża. Ze względu na charakter naszej edycji cyfrowej, w której skupiliśmy się na maszynopisie jako artefakcie i na procesie twórczym Jerzego Afanasjewa, zrezygnowano z przekazów zawierających zmiany inne niż autorskie, pochodzące od reżysera lub edytora.

Utwór nie był nigdy publikowany za życia autora. W serii „Dramat Polski. Reaktywacja” farsa ukazała się w 2020 w tomie Tralabomba. Dramaty i scenariusze. Za podstawę wydania przyjęto wówczas drugą autorską wersję Łóżka (maszynopis w Bibliotece Gdańskiej PAN), opracowano ją zgodnie z zasadami serii i wprowadzono niezbędne emendacje (zob. Nota edytorska w kolekcji cyfrowej „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Panoramy Literatury Polskiej).

Koncepcja edytorska

Obie wersje dramatu Łóżko (ok. 1966) Jerzego Afanasjewa – różniące się w znacznym stopniu – to inedita. Niewątpliwym walorem prezentowanej edycji cyfrowej jest udostępnienie Czytelnikom pierwszej wersji utworu, ponad pół wieku od jego powstania. Wersję I autor zdecydował się pozostawić w maszynopisie, najprawdopodobniej rezygnując z dalszych działań artystycznych dotyczących dramatu, zaś II wersja stała się podstawą innych dzieł – najpierw wspomnianego spektaklu teatralnego, a następnie powieści Świat do góry nogami (wyd. 1974), której warstwa dialogowa została zaczerpnięta z dramatów Łóżko oraz Halny, hej!.

Obie wersje zostały opublikowane w sąsiadujących ze sobą kolumnach tekstowych. Każdą z nich można czytać osobno oraz w zestawieniu.

Dzięki cyfrowej edycji Łóżka, zestawiającej obie wersje utworu, możemy prześledzić, jak rozwijała się koncepcja artystyczna Jerzego Afanasjewa. O ile tekst aktu I w obu wariantach zasadniczo się nie różni, o tyle lektura aktu II pozwala już dostrzec wyraźną odmienność. We wcześniejszej redakcji utworu akcja toczy się w nieco sennym hoteliku, a głównymi postaciami są wcale zwyczajni – choć przy tym oczywiście komiczni – trzej Kolejarze oraz recepcjonistka Madame Kristina. Druga wersja wprowadza już nie tylko groteskowy, ale też infernalny nastrój, a liczne aluzje do śmierci zapowiadają zbliżający się mord na bohaterce. Przenosimy się więc do hotelu Piekiełko, telefonistka staje się diablicą zażywającą kąpieli w „kadzi piekielnej” (w wersji 1 to po prostu „wanna”), wreszcie na scenę wkracza jej narzeczony, sam Lucyfer (a nie Mesje Rolas).

Treść aktu III w obu wersjach Łóżka jest już zupełnie różna. Nasza edycja cyfrowa pozwala Czytelnikom na zapoznanie się z obiema autorskimi wersjami dramatu w całości i w takim brzmieniu, w jakim autor pozostawił je w swoich teczkach, przechowywanych obecnie w Bibliotece Gdańskiej PAN. Ponadto umożliwia prześledzenie najistotniejszych różnic tekstowych między wersjami.

Kolejny cel, jaki przyświeca cyfrowej edycji Łóżka, to możliwie wierne przedstawienie właściwości artefaktu, jakim jest maszynopis z odręcznymi poprawkami Jerzego Afanasjewa. Zapiski znajdujemy na obu maszynopisach, przy czym szczególnie interesujące są te w Wersji I. Dotyczą one nie tylko korekty tekstu (błędy literowe, interpunkcyjne, ortograficzne), ale przede wszystkim ukazują nam autora w twórczym działaniu – dopisującego całe kwestie, usuwającego i dodającego didaskalia, zmieniającego wypowiedzi postaci.

Aby przejrzyście pokazać ten proces, w warstwie tekstu głównego zostały wpisane wyrazy, zdania i całe fragmenty – zarówno te widniejące w podstawie wydania jako tekst maszynowy, jak i brzmienia powstałe w wyniku naniesienia przez autora odręcznych poprawek – oznaczone jako skreślenia, nadpisania, dopisania i wyróżnienia. Oznaczenia te staną się widoczne na opracowanym cyfrowo tekście po zaznaczeniu opcji „Wszystkie właściwości artefaktu” w zakładce „Zmiany”. Zalecamy lekturę obu wersji w takiej konfiguracji narzędzi, ponieważ będzie można wówczas uzyskać zamierzone w tej edycji efekt wizualny oraz brzmienie tekstu.

Afanasjew nanosił na maszynopis odręczne poprawki różnymi kolorami, które jednak niekoniecznie odpowiadają fazom procesu twórczego. W niniejszej edycji w przypisach podano kolory atramentu przy zmianach leksykalnych. Aby ułatwić badaczom ustalenie kolejności poprawek, a Czytelnikom unaocznić sposób pracy autora nad tekstem – do edycji dołączono skany wybranych fragmentów maszynopisów.

Obie wersje dramatu zostały opatrzone takimi samymi warstwami komentarza, jak pozostałe utwory w kolekcji cyfrowej. Sklasyfikowano także didaskalia.

Szczegółowy opis opracowania cyfrowego poszczególnych warstw i struktur załączono w osobnej nocie.

Bartłomiej Kuczkowski

Nota edytorska (2)

W edycji cyfrowej wprowadzono następujące warstwy komentarza

Struktura dramatyczna

Do oznaczania wypowiedzi postaci użytko znacznika “speaker” wraz z unikalnym identyfikatorem przypisanym danej postaci. Dzięki oznaczeniu każdej z wypowiedzi danej postaci tym samym identyfikatorem umożliwiono zestawienie wszystkich jej wypowiedzi oraz wyświetlanie różnorodnych statystyk i zestawień dotyczących dystrybucji wypowiedzi (ile dana postać mówi w każdym z aktów, a ile mówi się o niej). Mechanizm frontu strony wyświetla nazwę postaci i jej wypowiedzi w formie odpowiedniej dla typografii dramatu.

Drugim istotnym elementem struktury oznaczonym w TEI są didaskalia - oczywistym wyborem na oznaczenie didaskaliów wskazanym w TEI Guidelines był znacznik “stage”. Oznaczenie didaskaliów wzbogacono także o ich typologię, oddanych w TEI poprzez odpowiednie atrybuty(„metatext” „movement”, „communication”, „psyche”, „ appearance”, „audio”, „space”, „media”)  Dzięki temu możliwe jest dokonywanie zestawień i statystyk typów didaskaliów w dramatach (oprogramowanie daje możliwość wyświetlenia wszystkich didaskaliów z konkretnego dokumentu wraz z typami, a także zestawienia statystyk w poszczególnych dokumentach i wersjach). Na froncie strony didaskalia wyświetlane zgodnie z konwencją typograficzną kursywą, oznaczone są specjalnymi, zaprojektowanymi na potrzeby projektu ikonami na froncie strony i funkcjonalnością pozwalającą wyświetlić typ didaskaliów po najechaniu kursorem na ikonę.

Każda z wypowiedzi i każde didaskalia mają także swój unikalny identyfikator - co umożliwia precyzyjne wskazanie, której wypowiedzi, lub w których didaskaliów dotyczy oznaczona różnica pomiędzy wersjami.

W Łóżku didaskalia często są trudne do jednoznacznej klasyfikacji, ze względu na ich bardzo literacki charakter. Użyto znaczników możliwie najlepiej odpowiadających konkretnemu przypadkowi, a w przypadkach niemożliwych do zinterpretowania - znacznika “stage” bez atrybutu. 

Warstwa bytów/ jednostek indeksowych (ang. entities)

W tekście oznaczono byty (jednostki indeksowe) z kategorii osoby, miejsca oraz utwory. Oznaczenie bytów pozwala m.in. na zestawienie wszystkich wystąpień danej jednostki w tekstach, dodanie na zapleczu i późniejsze wyświetlenie na frontendzie opisów bytu (zarówno stałych, jak i kontekstowych), prześledzenie szablonów użycia i powiązań linkowych zarówno wewnętrznych, jak zewnętrznych. 

W tej edycji przyjęto zasadę, że oznaczanie bytów ma pokazać:

1.  dystrybucję/ częstotliwość mówienia o danej postaci (jako uzupełnienie statystyki wypowiedzi danej postaci) - tym samym gdy odniesienie do danego bytu osobowego pojawia się kilkakrotnie w danej wypowiedzi lub w danych didaskaliach, zazwyczaj zaznaczamy je tylko raz,

2. Szablony użycia, czyli sposoby mówienia o danej postaci

W Łóżku oznaczono głównie byty osobowe, będące jednocześnie postaciami dramatu. Ze względu na istotną rolę pokoju (234 lub 123, zależnie od wersji) został on oznaczony jako miejsce. Oznaczono też pojawiającą się w wersji I książkę Chata wuja Toma (w kategorii utwór). 

Właściwości artefaktu - odręczne poprawki naniesione przez autora 

Odręczne poprawki autora na maszynopisie (przede wszystkim wersji I) oznaczone zostały za pomocą następujących znaczników: 

Słowa i fragmenty skreślone: znacznik “mod” z atrybutem rendtiton - cross 

Słowa i fragmenty dopisane ręcznie jako zastąpienie fragmentów skreślonych: znacznik “mod” z atrybutem rendition - overwriting

Słowa i fragmenty dopisane ręcznie, niestanowiące zastąpienia przekreślonego fragmentu: znacznik “mod” z atrybutem rendition - adding. 

Dodatkowo tam, gdzie było to istotne, dodano przypis z informacją o sposobie naniesienia zmiany i/lub z fragmentem skanu, ukazującym wygląd danego miejsca maszynopisu. 

Porównywanie poszczególnych wersji dramatów i ich strukturyzacja

W przypadku Łóżka zestawiono dwie wersje tekstu z podziałem na akty. Są one wyświetlane w sąsiadujących kolumnach, z których każdą można przesuwać w górę i w dół.

Oznaczono różnice pomiędzy wersjami, trzymając się zasady, iż różniące się fragmenty oznaczone zostały jako “obecne tylko w tej wersji”. Gdzie było to możliwe, wykorzystano indywidualne adresy poszczególnych wypowiedzi i didaskaliów, by powiązać między sobą zmodyfikowane fragmenty. 

Na froncie fragmenty obecne tylko w danej wersji podświetlone są na zielono. Po kliknięciu przez użytkownika na zaznaczony fragment, w specjalnym oknie pojawia się opis zmiany, a kliknięcie w link sprawi, że w sąsiedniej kolumnie wyświetli się powiązany fragment, wraz z podświetleniem konkretnej wypowiedzi/didaskalium, do którego odnosi się zmiana (o ile takie powiązanie było możliwe). 

W pierwszym akcie różnice to przede wszystkim uwzględnione w maszynopisie odręczne poprawki autora z pierwszej wersji. 

W drugim akcie różnic jest więcej i zostały one oznaczone w sposób, który pozwala na prześledzenie zmiany koncepcji artystycznej Afanasjewa. Fragmenty obecne tylko w jednej z wersji zaznaczono na zielono - czasami dotyczy to całych kwestii, a nawet bloku kilku kwestii. 

Akt trzeci jest całkowicie różny w obu wersjach dramatu. Dla wygody lektury zrezygnowano z oznaczenia za pomocą znacznika “mod” z atrybutem “add”, różnicę między wersjami oznaczono za pomocą przypisu dodanego przy oznaczeniu aktu III. 

Anna Mędrzecka-Stefańska