Jeszcze przed wybuchem mieliśmy wiadomości, że wśród spiskowców w Warszawie zdarzają się oficerowie tutejszego garnizonu i że, niestety, są to również Rosjanie.

Może sobie coś jeszcze wyjaśnimy, poruczniku. Proszę słuchać: niczego się pan nie dowie ode mnie.

Ile razy mam powtarzać, że nie jest mi pan potrzebny przy poznawaniu spraw, które tutaj badam. Wcale nie podejrzewam, że utrzymywał pan z nimi jakiś kontakt. Dzisiaj znamy już wszystkie nazwiska... Chcę natomiast poznać pański sposób myślenia. I od początku tego nie ukrywam. Spodziewam się też, że i pana również interesować mogą motywy, jakimi się kieruję, choć stoimy przecież po różnych stronach barykady.

Nie ma już żadnej barykady.

Wynikałoby z tego, że nie jesteśmy wrogami, ale to przecież nieprawda. Jesteśmy nimi, niech pan nie zaprzecza...

No to w porządku... Wiedzieliśmy więc, że owi oficerowie zamieszani byli w przygotowania zamachu na hrabiego Berga. Musiało upłynąć dużo czasu – aby poznać dalsze szczegóły. Okazało się, że zanim jeszcze doszło do wybuchu waszego powstania – jeden z organizatorów zamachu w Ogrodzie SaskimPodana lokalizacja – Ogród Saski dotyczy zamachu na Aleksandra von Lüdersa. Organizator zamachu, Andriej Potebnia poległ w powstaniu, nie mógł więc być aresztowany, jak twierdzi Oficerek. Trudno się spodziewać, że wzmianka o Ogrodzie Saskim jest świadomą manipulacją Oficerka – jest to raczej omyłka autora, któremu zapewne nadal chodzi o wspomniany chwilę wcześniej zamach na Fiodora Berga. Jeden z zamachowców, Paweł Landowski, został aresztowany rzeczywiście przypadkowo, ale rok po zamachu. Oprócz innych zarzutów, oskarżono go o próbę otrucia von Lüdersa – stąd być może skojarzenie autora z zamachem na tego namiestnika w Ogrodzie Saskim. Landowski w śledztwie wydał wiele osób, a karę śmierci, tuż przed wykonaniem wyroku, zamieniono na 20 lat katorgi w skutek interwencji jego matki. W 1874 r., a więc po 10 latach zesłania, wyjechał do Francji. został dość przypadkowo aresztowany. Zna pan oczywiście jego nazwisko?

Przypuśćmy. Nie wymienię go.

Został już skazany. Na karę śmierci. Wzięto pod uwagę poprzednie jego zasługi i wyrok zamieniony został na dożywotnie roboty.

A więc śmierć rozłożona na raty?

Cóż my możemy o tym wiedzieć? Dla niego pewnie najważniejsza jest nadzieja. Może mu się marzy ucieczka. Bardzo to zdolny i odważny człowiek. Tacy również wpadają w nasze sieci

Uważa pan, że to powód do dumy?

Może to zbyt dużo powiedziane. Od razu duma! Zadowolenie raczej, którego doświadczamy, dobrze wykonując powierzone zadania.

Przeciwstawiając ściganemu tak potężną maszynę?

Sam pan wie najlepiej, że ta potężna maszyna bywa niekiedy bezradna. Dajmy lepiej temu spokój. Przypuśćmy że nasz bohater dotrze w końcu do miejsca swojego przeznaczenia. Będzie to istotnie śmierć rozłożona na raty. Stamtąd, dokąd jedzie, nikt nie wraca, to prawda. Przyjmijmy jednak, że zdarzy się coś jeszcze.

Co?

Ucieczka. Zdarzają się – co prawda niezbyt często – ucieczki z etapowego więzienia. Co nastąpi w takim wypadku?

Mam odpowiadać?

Pan? Po cóż? Sam stawiam sobie to pytanie. Bo przecież naprawdę zdarzają się podobne fakty. Jeśli więc ów kapitan ucieknie?

Po co te rozmyślania?

Ma pan rację. Zostawmy to. Nie warto, aby zastanawiał się pan nad takimi pytaniami. Mogą mieć pewien sens tylko dla mnie.

Nie rozumiem.

No, widzi pan. Udało mi się pana zaciekawić... Zapisał pan już sporo kartek?

Mam jeszcze dużo do pisania.

Więcej z pewnością niż się pan domyśla. Ale przerwa w pisaniu dobrze zrobi. Wypogodzi się, widzi pan? Śnieg nie sypie.

Tak.

Mam pewne podstawy, aby sądzić, że milczek, z którym dzieli pan celę, był właśnie jednym ze wspólników tamtego skazanego na katorgę kapitana. Niebawem odeślemy go do Modlina.

Przecież to człowiek chory.

Kto to powiedział? Sprytny gracz, mój panie, nic więcej, ale spryt nie może go uratować. To też forma walki, jaką niektórzy ludzie przeciwstawiają naszej potężnej maszynie. Jeśli nawet utrzymują swoje pozy do końca – inni, proszę mi wierzyć, świetnie wyręczają ich w mówieniu. Tego spotka taki sam los.

Jaki?

Otrzyma to, na co zasłużył. Żałuję, że jest uparty. Obawia się, być może, że będziemy go męczyć szczegółowymi badaniami. To już dziś nie jest potrzebne.

Inaczej niż w mojej sprawie?

Musiałbym o to spytać pułkownika Tuchołki, ale podobno przeziębił się i leży w domu.

To dlatego mam trochę spokoju.

Tak to pan nazywa?... Nie powinna pana cieszyć dolegliwość swego prześladowcy. Szczerze mówiąc, niezbyt mi się on podoba i dużo mnie kosztuje trudu, żeby ukryć jakoś to uczucie.

Najgorliwszy oprawca

Brzydkie słowo. Strażnik porządku. Odpowiada panu?

Czemu pan mi to mówi?

Tak sobie. Uzupełni pan własnymi doświadczeniami tę charakterystykę w odpowiednim czasie. Ale mimo to w pewien szczególny sposób – bywa ograniczony. Tacy zdolni są do działania w sytuacji nagłego zagrożenia, kiedy nie ma ucieczki do represji. Ale świat rozwija się nie tylko poprzez prześladowania, prawda?

Proszę spytać o to pana Tuchołkę

Znalazłby natychmiastową odpowiedź. Stosowanie ostatecznych środków najskuteczniej gwarantuje spokój. Podobni do niego nie są zdolni do myślenia o przyszłości. Chciałoby się po prostu powiedzieć, że stoją nad grobem...

Co mu pan przeciwstawia?

Inne środki... Kiedyś to dokładniej wyjaśnię. Czy pan wie, że nie zmieniłem dotychczas swojej opinii o tym mieście? Jaki tu panuje straszliwy smutek? I proszę, żeby pan mnie nie przekonywał, że nasza to zasługa... Kobiety, w czarnych strojach z żałobą na twarzach. Mężczyźni, w których spojrzeniach czyta się na każdym kroku rozpacz, młodzi ludzie utrudzeni jakimś niemożliwym do udźwignięcia ciężarem…

Nadal dużo pan spaceruje?

Owszem, i nie opuszczają mnie te myśli.

Taki widok z pewnością musi radować oczy pułkownika Tuchołki.

Nie pytałem, co czuje w czasie spacerów

Och, jest na pewno ostrożniejszy od pana.

Mnie tutaj jeszcze nikt dobrze nie zna. A kiedy już dam się poznać – wrócę do Petersburga nie pozostawiając zbyt wielu wspomnień.

Co jeszcze?

Koniec na dziś. Nie chciałem, żeby się pan zmęczył naszą rozmową.

Nie rób tego!

Jest odpowiedź. Zniszcz zaraz po przeczytaniu.

W porządku.

Co z zapłatą?

Tu masz list do rodziny. Na wierzchu jest adres. Tam dostaniesz swoją zapłatę.

To niebezpieczne

Nic ci nie grozi, pamiętaj. Jeśli będziesz ostrożny.

Duszno. Odetchnij sobie, ale nie podchodź tutaj blisko.

Zadał pan sobie sporo trudu. Przeczytaliśmy te zapiski bardzo uważnie, panie Waszkowski.

I to z jaką niecierpliwością?

To wszystko, panowie, co mam do powiedzenia.

Tak pan sądzi?

Więc jednak!

Mój Boże, pan jest jednak bardzo naiwny. A wie pan, te karteczki są co najmniej tak samo ciekawe, jak pańskie pisemne zeznania.

Może nawet jest w nich więcej prawdy. Nie sądzi pan?

Czemu chciał pan nas oszukać? Sądził pan, że strażnik nie zawiedzie zaufania?

Nie on pierwszy i nie ostatni.

Szkoda. Prowadzi pan ciągle podwójną grę. Nie warto, panie Waszkowski.

Chciałem mieć wiadomości z domu.

Ludzka ciekawość. O zdrowie pana Sikorskiego także, widać, bardzo się pan niepokoił. A tymczasem on zupełnie zdrów.

Wiem.

Może więc skończymy już te zabawy? O zdrowie rodziców proszę nas w przyszłości pytać. Postaramy się, być może, zaspokoić pańską ciekawość.

Czasu też poświęciliśmy panu sporo. A to czas urzędowy, proszę nie zapominać. Naciskają na nas z sądu, kiedy wreszcie ukończymy pańską sprawę?

Ona już jest skończona.

O, nie, mój panie! Najważniejsze czynności mamy jeszcze przed sobą.

Co to takiego?

Czy to nie śmieszne, pułkowniku? Pan Waszkowski zadaje nam ciągle więcej pytań, niż my jemu.

Staramy się zaspokoić jego ciekawość, Iwanie Pawłowiczu.

Pytam, o jakich czynnościach mowa?

Śledczych, rzecz jasna. Interesuje nas napad na Bank Królestwa, w którym pan brał udział.

Wspomniałem o tym w zeznaniach. Nie mam już nic więcej do dodania.

To się okaże, panie Waszkowski.

Niech pan nam nie przerywa! Interesuje nas napad, który zorganizował pan na Bank Królestwa. Kto był autorem planu?

Odmawiam odpowiedzi. Byłem jego wykonawcą i biorę za to odpowiedzialność.

Doceniamy pańską szczerość

Tym łatwiej ona przychodzi, że pozostali wspólnicy uszli narazie sprawiedliwości i pewnie nieźle się teraz bawią w Paryżu.

Nie wszyscy

Myśli pan o tym, który się załamał? Jemu też nic nie grozi. Przecież powiesił się, nim dostarczył pan mu fałszywych dokumentów i zanim zdołał pan go odprowadzić na dworzec. No cóż? Zdarzają się i takie przypadki.

A może przyczyną samobójstwa były wyrzuty sumienia?

Dla pana Waszkowskiego nie ma to z pewnością wielkiego znaczenia, Iwanie Pawłowiczu. Musiała to być chyba przykra niespodzianka? Widzi pan, niekiedy oto ludzie sami wymierzają sobie sprawiedliwość.

Nie wiem, czy ktoś, kto się wiesza umierając ze strachu, myśli o sprawiedliwości panie pułkowniku. To był strach.

Nie będę się sprzeczał. Wróćmy do faktów. Powstanie było wówczas w pełnym toku. Narzekaliście stale na brak pieniędzy.

Chodziło o zakup broni.

Podatki, które ściągaliście bezkarnie, już nie wystarczały?

Nie zajmowałem się tymi sprawami.

Ale o tym, że trzeba zorganizować napad, był pan przekonany, czy tak?

Otrzymałem taki rozkaz.

I tak dochodzimy do sedna sprawy. W banku mieliście swoich ludzi?

Mieliśmy ich wszędzie, panie pułkowniku.

Domyślam się

A więc do rzeczy?

Nawiązał pan z nimi kontakt, aby ustalić niezbędne szczegóły?

Piszę i o tym w swoich zeznaniach.

Dziwiliśmy się niekiedy podczas przesłuchań, jak to było możliwe – innymi słowy: jaka była siła tamtej trucizny, którą zaszczepialiście ludziom – że nawet wzorowi urzędnicy, od lat sumiennie wykonujący swoje obowiązki, przyzwoici obywatele stawali się nagle, z dnia na dzień przestępcami przekreślając przestępczym postępowaniem całe swoje poprzednie, często nieskazitelne, życie?

Skąd się brał taki upadek?

Z wiary w słuszność sprawy, którą wybrali.

Słowa!

Z czego zatem brała się ta sama potrzeba u obcych, którzy wstępowali w nasze szeregiW powstaniu styczniowym po stronie polskiej walczyli, oprócz Rosjan i Ukraińców, także m.in. Włosi, Francuzi, Węgrzy, Szwedzi, Niemcy, Serbowie, Chorwaci. Zob. E. i L. Liszewscy, Viva la Polonia! Cudzoziemcy w Powstaniu Styczniowym 1863 r., Zakrzewo 2018.?

Kilku dezerterów rosyjskiego pochodzenia?

Francuzów, Włochów, Niemców...

No, no... Niech nam pan tu nie opowiada o awanturnikach. To były szumowiny umykające przed prawem.

Nie musi pan ich w ten sposób dyskredytować. To nie byli awanturnicy.

Proszę nas tutaj nie pouczać. Wiemy dobrze, jak ich nazywać.

Zostawmy lepiej te rozważania. A więc ustaliliście, jak najlepiej zorganizować napad i kiedy w banku znajduje się najwięcej pieniędzy...

Nie było to trudne do ustalenia.

To duże walory, panie Waszkowski. Złoto, pieniądze, listy zastawne.

Nie musieliśmy nikogo zawiadamiać o akcji. Zrobiliście to za nas, kiedy pieniądze były za granicą.

Nie ukrywam, rabunek przeprowadzony został sprawnie. Nas jednak interesują dalsze dzieje zrabowanego skarbu

Sprawdziliście to, panowie.

Owszem. Pieniądze znajdują się w banku angielskim. Nie zdołano ich wydać do końca.

To już nie moja sprawa.

Przeciwnie! Pańska. Chcieliśmy to też właściwie panu uprzytomnić.

Proszę pomyśleć, co się teraz stanie z tymi pieniędzmi?

Panie, pułkowniku, mam naprawdę inne zmartwienia.

A jednak proszę, niech pan o tym pomyśli.

Bo widzi pan, sąd angielski nie zamierza nam ich wydać.

I cóż z tego?

Musimy im udowodnić, że zdeponowany w Londynie kapitał pochodzi z rabunku. Teraz już pan rozumie?

Może jednak wyjaśnimy najpierw panu Waszkowskiemu, skąd owe porządki? Widzę, że to go ciekawi, czyż nie mam racji?

Niech pan słucha. Zgodnie z pana wolą postanowiliśmy, aby to, co pan napisał, w złożonych przed komisją zeznaniach, zostało niejako uwierzytelnione.

Iwanie Pawłowiczu, niechże pan mówi po ludzku. Zaprosiliśmy konsula White. Otóż chcemy, aby poczciwy Anglik usłyszał potwierdzenie tego, co nam pan napisał.

I to wszystko. Jak pan się czuje?

Staram się przewidzieć, kiedy to się stanie.

Co?

Kiedy mnie powiesicie.

Co za czarne myśli?

Nie ma pan nadziei?

Sprawa pańska jest co prawda trudna...

Beznadziejna.

Tego nie powiedziałem.

Panie Waszkowski, nikt z nas nie potrzebuje pańskiej śmierci. Niech pan, proszę, nie zapomina choćby o łasce cesarza.

Liczyłby pan na nią, będąc na moim miejscu?

No, wiecie, panowie...

(

GRISZYN A to, ekscelencjo, pan Waszkowski.

Jak pan widzi, wszystkie stosowne warunki zostały zachowane.

Pan się nazywa Aleksander Waszkowski?

Tak, proszę pana.

Arthur White. Jestem konsulem angielskim, przedstawicielem królowej Wiktorii w Warszawie.

Nie zechciałby pan najpierw napić się herbaty?

Dziękuję, panie pułkowniku.

Wyjaśniliśmy już panu Waszkowskiemu, że chodzi o drobną formalność.

Chciałbym z tym panem porozmawiać dłużej.

Nie będziemy przeszkadzać, ekscelencjo.

Wie pan zatem, dlaczego mnie tu zaproszono?

Owszem.

Ma pan złożyć bardzo istotne zeznanie. Nie musi pan czynić niczego pod przymusem.

Nie chodzi o przymus.

Zeznanie ma być dobrowolne. Całkowicie dobrowolne.

Rozumiem.

Jeśli nie ma go pan ochoty składać, proszę odmówić.

Nie skorzystam z tego prawa.

(

Mam tego pełną świadomość.

Jak to? Chce pan więc, abyśmy je im wydali?

Tak, ekscelencjo.

Oskarża się pana, o ile wiem, o zrabowanie, o przejęcie – w swoim czasie tych pieniędzy.

Wyjaśniłem te okoliczności.

I teraz oto godzi się pan na ich zwrot? Jeśli w mojej obecności potwierdzi pan wszystko – sąd angielski nie będzie miał innej możliwości. Zarządzi natychmiastowy zwrot zdeponowanych pieniędzy tutejszym władzom.

Tego właśnie pragnę.

Na miłość boską! Czy pan zdaje sobie z wszystkiego do końca sprawę?

Do jakiego końca? Powieszą mnie, ekscelencjo.

Spodziewa się pan, że zeznanie to wpłynie na łagodniejszy wyrok... Rozumiem i współczuję.

Nie, nie rozumie pan. Oni mnie powieszą.

W takim razie…

Niech pan teraz coś zrozumie. Przegraliśmy wszystko. Pan to widzi na własne oczy. Choćby pan tylko jeździł po tym mieście dorożką, lub wcale nie opuszczał mieszkania.

Proszę mnie nie oskarżać o obojętność.

Nie... Nie pana... Otóż nie może być żadnego dalszego ciągu. Czy teraz mnie pan rozumie?

Niezupełnie, proszę pana.

Pieniądze, przerzucone do Londynu, miały być przeznaczone na prowadzenie dalszej walki. Ona już się skończyła. I – niech pan słucha – nie może mieć dalszego ciągu.

Bili pana?

Przepraszam. Wyjaśnił pan, zdaje się, swoje wątpliwości?

Nie bito mnie, ekscelencjo.

Czemu wy, panowie, podejrzewacie nas o wszystkie największe przewinienia?

Przepraszam. Być może, nie powinienem w ogóle stawiać tego pytania.

Ależ nie o pytania idzie, ekscelencjo. Dlaczego tak bardzo zależy wam zawsze na tym, aby w nas widzieć barbarzyńców?... Pan Waszkowski po prostu mówi prawdę. Bo nie ma od niej ucieczki. Pan Waszkowski – choć to nasz przeciwnik polityczny – to właśnie zrozumiał. I dlatego zasługuje na nasz szacunek.

Zadowolony pan, ekscelencjo?

Raz jeszcze pytam – i nie oczekuję natychmiastowej odpowiedzi... czy potwierdza pan swoje zeznania złożone przed Komisją Śledczą?

Tak, ekscelencjo.

Zdaje się, że byłoby najlepiej, gdyby pan Waszkowski własnoręcznie, w obecności pana konsula, napisał podobne oświadczenie.

Jestem gotów.

Niewiele wyjaśniliśmy sobie, moi panowie.

Pan konsul jest zdumiony, widząc, jak postępujemy z podejrzanym Waszkowskim. I zapewne nie może uwierzyć, że doszliśmy z nim do takiego porozumienia i to bez posługiwania się strachem, bez grożenia karami...

Trudno w to uwierzyć, pułkowniku. Choć osobiście podobnego zdania na temat stosowania niedozwolonych środków represji w formie kategorycznej tu nie wypowiadałem...

Wypowiadał pan, panie konsulu.

Musieliśmy się nie zrozumieć.

Otóż wyjaśniam: pan Waszkowski działa dobrowolnie. Dodam więcej: nie oczekuje wyrozumiałości sądu, ma na sumieniu poważne przewinienia. Ten młody człowiek był przecież ostatnim naczelnikiem miasta, jak oni to sobie nazywali...

Zdolny, pewny siebie.

Mówi prawdę, bo przekonała go do tego sama rzeczywistość. Nie pałki i nie kraty. Ten człowiek, ekscelencjo, wie, że rozpętał – on i jego dawni przyjaciele – burzę, która mogła zniszczyć jego naród. O, to wielkie słowa. Ale przecież zdarzały się już takie wypadki w dziejach. Doznał klęski. Poznał ciężar ofiar, jakimi przyszło płacić. Nie widzi więc innego końca... To tylko angielskie gazety mogą swobodnie, bo to nie kosztuje, wyrażać nadzieję, że walka nie jest tutaj na zawsze przegrana.

Angielskie gazety piszą prawdę, panie pułkowniku.

Tak, jak ją widzą u siebie, nad Tamizą. Tu wygląda ona inaczej.

(

Dziękuję, panie Waszkowski.

Choć wolałby pan nie składać tego podziękowania.

Niech więc pan pamięta. Nie chcemy śmierci, ran, szubienic i zsyłek... Nie chcemy tego z innych powodów, niż ci panowie.

Cel się liczy. Nie motywy.

Bo to jest nam potrzebne do życia.

Pan mi mówił niedawno o śmierci.

Ona też jest potrzebna.

Przecież już mówiliśmy, że nie wolno upadać na duchu!

Nie będę prosił o łaskę.

To nie interesuje z pewnością pana konsula. Można więźnia odprowadzić do celi!

(

Niech Bóg ma pana w swojej opiece.

Rzeczywiście grozi mu kara śmierci?

My nie jesteśmy sądem, ekscelencjo. Nie wydajemy wyroków.