Jeszcze przed wybuchem mieliśmy wiadomości, że wśród spiskowców w Warszawie zdarzają się oficerowie tutejszego garnizonu i że, niestety, są to również Rosjanie.

Może sobie coś jeszcze wyjaśnimy, poruczniku. Proszę słuchać: niczego się pan nie dowie ode mnie.

Ile razy mam powtarzać, że nie jest mi pan potrzebny przy poznawaniu spraw, które tutaj badam. Wcale nie podejrzewam, że utrzymywał pan z nimi jakiś kontakt. Dzisiaj znamy już wszystkie nazwiska... Chcę natomiast poznać pański sposób myślenia. I od początku tego nie ukrywam. Spodziewam się też, że i pana również interesować mogą motywy, jakimi się kieruję, choć stoimy przecież po różnych stronach barykady.

Nie ma już żadnej barykady.

Wynikałoby z tego, że nie jesteśmy wrogami, ale to przecież nieprawda. Jesteśmy nimi, niech pan nie zaprzecza...

No to w porządku... Wiedzieliśmy więc, że owi oficerowie zamieszani byli w przygotowania zamachu na hrabiego Berga. Musiało upłynąć dużo czasu – aby poznać dalsze szczegóły. Okazało się, że zanim jeszcze doszło do wybuchu waszego powstania – jeden z organizatorów zamachu w Ogrodzie SaskimPodana lokalizacja – Ogród Saski dotyczy zamachu na Aleksandra von Lüdersa. Organizator zamachu, Andriej Potebnia poległ w powstaniu, nie mógł więc być aresztowany, jak twierdzi Oficerek. Trudno się spodziewać, że wzmianka o Ogrodzie Saskim jest świadomą manipulacją Oficerka – jest to raczej omyłka autora, któremu zapewne nadal chodzi o wspomniany chwilę wcześniej zamach na Fiodora Berga. Jeden z zamachowców, Paweł Landowski, został aresztowany rzeczywiście przypadkowo, ale rok po zamachu. Oprócz innych zarzutów, oskarżono go o próbę otrucia von Lüdersa – stąd być może skojarzenie autora z zamachem na tego namiestnika w Ogrodzie Saskim. Landowski w śledztwie wydał wiele osób, a karę śmierci, tuż przed wykonaniem wyroku, zamieniono na 20 lat katorgi w skutek interwencji jego matki. W 1874 r., a więc po 10 latach zesłania, wyjechał do Francji. został dość przypadkowo aresztowany. Zna pan oczywiście jego nazwisko?

Przypuśćmy. Nie wymienię go.

Został już skazany. Na karę śmierci. Wzięto pod uwagę poprzednie jego zasługi i wyrok zamieniony został na dożywotnie roboty.

A więc śmierć rozłożona na raty?

Cóż my możemy o tym wiedzieć? Dla niego pewnie najważniejsza jest nadzieja. Może mu się marzy ucieczka. Bardzo to zdolny i odważny człowiek. Tacy również wpadają w nasze sieci

Uważa pan, że to powód do dumy?

Może to zbyt dużo powiedziane. Od razu duma! Zadowolenie raczej, którego doświadczamy, dobrze wykonując powierzone zadania.

Przeciwstawiając ściganemu tak potężną maszynę?

Sam pan wie najlepiej, że ta potężna maszyna bywa niekiedy bezradna. Dajmy lepiej temu spokój. Przypuśćmy że nasz bohater dotrze w końcu do miejsca swojego przeznaczenia. Będzie to istotnie śmierć rozłożona na raty. Stamtąd, dokąd jedzie, nikt nie wraca, to prawda. Przyjmijmy jednak, że zdarzy się coś jeszcze.

Co?

Ucieczka. Zdarzają się – co prawda niezbyt często – ucieczki z etapowego więzienia. Co nastąpi w takim wypadku?

Mam odpowiadać?

Pan? Po cóż? Sam stawiam sobie to pytanie. Bo przecież naprawdę zdarzają się podobne fakty. Jeśli więc ów kapitan ucieknie?

Po co te rozmyślania?

Ma pan rację. Zostawmy to. Nie warto, aby zastanawiał się pan nad takimi pytaniami. Mogą mieć pewien sens tylko dla mnie.

Nie rozumiem.

No, widzi pan. Udało mi się pana zaciekawić... Zapisał pan już sporo kartek?

Mam jeszcze dużo do pisania.

Więcej z pewnością niż się pan domyśla. Ale przerwa w pisaniu dobrze zrobi. Wypogodzi się, widzi pan? Śnieg nie sypie.

Tak.

Mam pewne podstawy, aby sądzić, że milczek, z którym dzieli pan celę, był właśnie jednym ze wspólników tamtego skazanego na katorgę kapitana. Niebawem odeślemy go do Modlina.

Przecież to człowiek chory.

Kto to powiedział? Sprytny gracz, mój panie, nic więcej, ale spryt nie może go uratować. To też forma walki, jaką niektórzy ludzie przeciwstawiają naszej potężnej maszynie. Jeśli nawet utrzymują swoje pozy do końca – inni, proszę mi wierzyć, świetnie wyręczają ich w mówieniu. Tego spotka taki sam los.

Jaki?

Otrzyma to, na co zasłużył. Żałuję, że jest uparty. Obawia się, być może, że będziemy go męczyć szczegółowymi badaniami. To już dziś nie jest potrzebne.

Inaczej niż w mojej sprawie?

Musiałbym o to spytać pułkownika Tuchołki, ale podobno przeziębił się i leży w domu.

To dlatego mam trochę spokoju.

Tak to pan nazywa?... Nie powinna pana cieszyć dolegliwość swego prześladowcy. Szczerze mówiąc, niezbyt mi się on podoba i dużo mnie kosztuje trudu, żeby ukryć jakoś to uczucie.

Najgorliwszy oprawca

Brzydkie słowo. Strażnik porządku. Odpowiada panu?

Czemu pan mi to mówi?

Tak sobie. Uzupełni pan własnymi doświadczeniami tę charakterystykę w odpowiednim czasie. Ale mimo to w pewien szczególny sposób – bywa ograniczony. Tacy zdolni są do działania w sytuacji nagłego zagrożenia, kiedy nie ma ucieczki do represji. Ale świat rozwija się nie tylko poprzez prześladowania, prawda?

Proszę spytać o to pana Tuchołkę

Znalazłby natychmiastową odpowiedź. Stosowanie ostatecznych środków najskuteczniej gwarantuje spokój. Podobni do niego nie są zdolni do myślenia o przyszłości. Chciałoby się po prostu powiedzieć, że stoją nad grobem...

Co mu pan przeciwstawia?

Inne środki... Kiedyś to dokładniej wyjaśnię. Czy pan wie, że nie zmieniłem dotychczas swojej opinii o tym mieście? Jaki tu panuje straszliwy smutek? I proszę, żeby pan mnie nie przekonywał, że nasza to zasługa... Kobiety, w czarnych strojach z żałobą na twarzach. Mężczyźni, w których spojrzeniach czyta się na każdym kroku rozpacz, młodzi ludzie utrudzeni jakimś niemożliwym do udźwignięcia ciężarem…

Nadal dużo pan spaceruje?

Owszem, i nie opuszczają mnie te myśli.

Taki widok z pewnością musi radować oczy pułkownika Tuchołki.

Nie pytałem, co czuje w czasie spacerów

Och, jest na pewno ostrożniejszy od pana.

Mnie tutaj jeszcze nikt dobrze nie zna. A kiedy już dam się poznać – wrócę do Petersburga nie pozostawiając zbyt wielu wspomnień.

Co jeszcze?

Koniec na dziś. Nie chciałem, żeby się pan zmęczył naszą rozmową.

Nie rób tego!

Jest odpowiedź. Zniszcz zaraz po przeczytaniu.

W porządku.

Co z zapłatą?

Tu masz list do rodziny. Na wierzchu jest adres. Tam dostaniesz swoją zapłatę.

To niebezpieczne

Nic ci nie grozi, pamiętaj. Jeśli będziesz ostrożny.

Duszno. Odetchnij sobie, ale nie podchodź tutaj blisko.

Dziwi się pan, cóż to za nowe porządki?

Nie sądzicie panowie, że należy w przyszłości odświeżyć te pomieszczenia?

Żebyśmy mieli tylko takie kłopoty.

Może jednak wyjaśnimy najpierw panu Waszkowskiemu, skąd owe porządki? Widzę, że to go ciekawi, czyż nie mam racji?

Niech pan słucha. Zgodnie z pana wolą postanowiliśmy, aby to co pan napisał, w złożonych przed komisją zeznaniach, zostało niejako uwierzytelnione.

Iwanie Pawłowiczu, niechże pan mówi po ludzku. Zaprosiliśmy konsula White.

Chwileczkę, panowie! Wyjaśnijmy wreszcie...

Niczego nie trzeba wyjaśniać. Pan Waszkowski wie doskonale, do czego zmierzamy.

Domyślam się.

No, proszę... Otóż chcemy, aby poczciwy Anglik usłyszał potwierdzenie tego, co nam pan napisał.

I to wszystko.

Spodziewamy się, że tak, jak do tej pory, zachowa pan rozwagę. Nie prosimy o nic, czego pan już dotychczas nie uczynił.

Dla dobra sprawy

O czym pan mówił, panie pułkowniku?

O pańskiej sprawie, ma się rozumieć. Sąd oceni tę pańską rzetelność.

Na to jeszcze przyjdzie pora. Jak pan się czuje?

Staram się przewidzieć, kiedy to się stanie.

Co?

Kiedy mnie powiesicie.

Co za czarne myśli?

Nie ma pan nadziei?

Na miłość boską! Po co teraz wyręczać sąd, moi panowie. Sprawa pańska jest co prawda trudna...

Beznadziejna

Tego ja nie powiedziałem

Panie Waszkowski, nikt z nas nie potrzebuje pańskiej śmierci. Niech pan, proszę, nie zapomina choćby o łasce cesarza.

Liczyłby pan na nią, będąc na moim miejscu?

No, wiecie, panowie...

Anglik się spóźnia. Zarządziliśmy przecież, żeby mu po drodze nie robili kłopotów.

Jaki musi być zmartwiony

Czemu?

Nie widać upiorów. Na pewno drżą mu z wrażenia łydki. A przecież nie bijemy więźniów...

Na ogół.

Takie wypadki należą do zupełnych wyjątków. Pan sam może to potwierdzić.

Anglikowi?

Nie sądzę, aby o to pytał, panie Waszkowski.

A to ekscelencjo pan Waszkowski.

Jak pan widzi, wszystkie stosowne warunki zostały zachowane.

Pan się nazywa Aleksander Waszkowski?

Tak, proszę pana.

Nazywam się Arthur White. Jestem konsulem angielskim, przedstawicielem królowej Wiktorii w Warszawie.

Nie zechciałby pan najpierw napić się herbaty?

Dziękuję, panie pułkowniku.

Wyjaśniliśmy już panu Waszkowskiemu, że chodzi o drobną formalność.

Chciałbym z tym panem porozmawiać dłużej

Nie będziemy przeszkadzać, ekscelencjo.

Wie pan zatem, dlaczego mnie tu zaproszono?

Owszem

Ma pan złożyć bardzo istotne zeznanie.

Uprzedzono mnie

Proszę pamiętać! Nie musi pan czynić niczego pod przymusem.

Nie chodzi o przymus

Zeznanie ma być dobrowolne. Całkowicie dobrowolne

Rozumiem.

Jeśli nie ma go pan ochoty składać – proszę odmówić

Nie skorzystam z tego prawa

Mam tego pełną świadomość.

Jak to? Chce pan więc, abyśmy je im wydali?

Tak, ekscelencjo.

Oskarża się pana, o ile wiem, o zrabowanie – o przyjęcie – w swoim czasie tych pieniędzy.

Wyjaśniłem te okoliczności

Nawet bardzo dokładnie. I teraz oto godzi się pan na ich zwrot? Jeśli w mojej obecności potwierdzi pan wszystko – sąd angielski nie będzie miał innej możliwości. Zarządzi natychmiastowy zwrot zdeponowanych pieniędzy tutejszym władzom.

Tego właśnie pragnę

Na miłość boską! Czy pan zdaje sobie z wszystkiego do końca sprawę?

Do jakiego końca? Powieszą mnie, ekscelencjo.

Spodziewa się pan, że zeznanie to wpłynie na łagodniejszy wyrok... Rozumiem i współczuję…

Nie, nie rozumie pan. Oni mnie powieszą.

W takim razie…

Niech pan teraz coś zrozumie. Przegraliśmy wszystko. Pan to widzi na własne oczy. Choćby pan tylko jeździł po tym mieście dorożką, lub wcale nie opuszczał mieszkania.

Proszę mnie nie oskarżać o obojętność.

Nie... nie pana... Otóż nie może być żadnego dalszego ciągu. Czy teraz mnie pan rozumie?

Niezupełnie, proszę pana

Pieniądze, przerzucone do Londynu, miały być przeznaczone na prowadzenie dalszej walki. Ona już się skończyła. I – niech pan słucha – nie może mieć dalszego ciągu.

Bili pana?

Przepraszam. Wyjaśnił pan, zdaje się, swoje wątpliwości?

Nie bito mnie ekscelencjo.

Czemu, wy panowie, podejrzewacie nas o wszystkie największe przewinienia?

Przepraszam. Być może, nie powinienem w ogóle stawiać tego pytania.

Ależ nie o pytanie idzie, ekscelencjo. Dlaczego tak bardzo zależy wam zawsze na tym, aby w nas widzieć barbarzyńców?

Odpowiadam za siebie, panie pułkowniku.

I w pewnym sensie za królową Wiktorię. Otóż nie biliśmy pana Waszkowskiego. Tak, jak nie bijemy innych więźniów...

Nie powiedziałem czegoś takiego, panie pułkowniku!

Dajmy już temu spokój. Powiedział pan, że nie biliśmy pana i że swoje wyjaśnienia złożył pan wyłącznie kierując się poczuciem prawdy. Chcę powiedzieć, że to właśnie jest możliwe, ekscelencjo. Pan Waszkowski po prostu mówi prawdę. Bo nie ma od niej ucieczki.

Trzeba tylko mądrego człowieka, aby to dobrze zrozumieć. Pan Waszkowski – choć to nasz przeciwnik polityczny – to właśnie zrozumiał. I dlatego zasługuje na nasz szacunek.

Zadowolony pan, ekscelencjo?

Raz jeszcze pytam – i nie oczekuję natychmiastowej odpowiedzi... czy potwierdza pan swoje zeznania złożone przed Komisją Śledczą?

Tak, ekscelencjo.

Zdaje się, że byłoby najlepiej, gdyby pan Waszkowski własnoręcznie, w obecności pana konsula, napisał podobne oświadczenie.

Jestem gotów

A zatem niech pan siada przy stoliku. Pióro, atrament i papier już tam leżą.

Wielu osobom, które przyglądają się z pewnego dystansu...

Z boku mówiąc po prostu...

Wydaje się, że między tymi, którz, prowadząc jakieś śledztwo, dążą do ustalenia prawdy – a ich więźniami wykluczone jest wszelkie głębsze porozumienie. Że tu się liczy jedynie strach, kara, no i czasami... bicie.

Wyjaśniliśmy sobie to nieporozumienie.

Chyba jednak nie prawda, ekscelencjo?

Niewiele wyjaśniliśmy sobie, moi panowie.

No – właśnie. Pan konsul jest na przykład zdumiony widząc jak postępujemy z podejrzanym Waszkowskim. I zapewne nie może uwierzyć, że doszliśmy z nim do takiego porozumienia i to bez posługiwania się strachem, bez grożenia karami...

Trudno w to uwierzyć, pułkowniku. Choć osobiście podobnego zdania na temat stosowania niedozwolonych środków represji w formie kategorycznej tu nie wypowiadałem...

Wypowiadał pan, panie konsulu.

Musieliśmy się nie zrozumieć

Otóż wyjaśniam: pan Waszkowski działa dobrowolnie. Dodam więcej, nie oczekuje wyrozumiałości sądu, ma na sumieniu poważne przewinienia. Ten młody człowiek był przecież ostatnim naczelnikiem miasta, jak oni to sobie nazywali...

Zdolny, pewny siebie.

Mówi prawdę, bo przekonała go do tego sama rzeczywistość. Nie pałki i nie kraty. Ten człowiek ekscelencjo wie, że rozpętał – on i jego dawni przyjaciele – burzę, która mogła zniszczyć jego naród. O, to wielkie słowa. Ale przecież zdarzały się już takie wypadki w dziejach. Doznał klęski. Poznał ciężar ofiar, jakimi przyszło płacić. Nie widzi więc innego końca… To tylko angielskie gazety mogą swobodnie, bo to nie kosztuje, wyrażać nadzieję, że walka nie jest tutaj na zawsze przegrana.

Angielskie gazety piszą prawdę, panie pułkowniku.

Tak, jak ją widzą u siebie, nad Tamizą. Tu wygląda ona inaczej.

Gazety też zmienią niebawem temat. A tu zapanuje, Bogu dzięki, spokój. Jest pan zadowolony z tutejszego klimatu?

Angielski bywa gorszy. Ale nie jestem zadowolony.

Dziękuję, panie Waszkowski.

Choć wolałby pan nie składać tego podziękowania.

Niech więc pan pamięta. Nie chcemy śmierci, ran, szubienic i zsyłek...

Sam pan to słyszy, ekscelencjo

Nie chcemy tego z innych powodów, niż ci panowie

Cel się liczy, nie motywy.

Bo to jest nam potrzebne do życia.

Pan mi mówił niedawno o śmierci

Ona też jest potrzebna

Przecież już mówiliśmy, że nie wolno upadać na duchu!

Nie będę prosił o łaskę

To nie interesuje z pewnością pana konsula. Można więźnia odprowadzić do celi!

Niech Bóg ma pana w swojej opiece.

Jest coś w jego zachowaniu z pozera, prawda?

Rzeczywiście grozi mu kara śmierci?

My nie jesteśmy sądem, ekscelencjo. Nie wydajemy wyroków.

Bili?

Nie.

Nic nie słychać. Dlaczego nie pukają w ścianę?

Zaczną.

Podejdź bliżej.

Uważaj! Nie wiedzą jeszcze, jak cię podejść.

Wiem.

Tego się nigdy nie wie do końca, człowieku.

Rzucałeś się w nocy.

Śniło mi się znów przedstawienie z włoskimi tancerzami na dworze pana Szczęsnego... Poczucie siły – musiał sobie wtedy myśleć pan Szczęsny – z prawdziwie możnych przechodzi też, widać, na maluczkich. Pijany szlachciura, który chciał go ciąć szablą, został wyprowadzony do sieni, leży tam na skrzyni i cucą go lokaje. Pan Szczęsny myśli, że nie ma właściwie jednej ojczyzny. Raduje go to, ale i napawa lękiem. Wychowani w tej samej łacinie, oddychający tym samym powietrzem, różne przecież mają wyobrażenia o ojczyźnie...

Leż spokojnie.

I wie już, że to tak musi być wymieszane.

Uspokój się. Prosiłem, żeby przysłali lekarza.

Do czego mi on potrzebny? Tobie by się on bardziej przydał...

(do Więźnia II) Jak tam ćwiczenia, Piotrze Porfirowiczu? (

Gorączkuje.

Jego pytam! (

Od patrzenia na pana nie przechodzi.

Szkoda. Bo ja jestem właściwie jedynym lekarstwem na te cierpienia. Pana tu jeszcze nie widziałem.

Zgadza się.

Ale to i owo słyszałem. (

Z pana pomocą.

Ma się rozumieć. Mówiłem już: trzeba mieć wolę przetrwania. Bez niej moja pomoc nic ci nie da.

Jemu jest potrzebny szpital, doktorze!

Ja wiem, co mu jest potrzebne...

Dlaczego pan go nie chce leczyć?

Leczę go, leczę, mój panie.

Z miłosierdzia chrześcijańskiego?

A co? Stracił pan wiarę? Owszem, z miłosierdzia. Bo ja mocno wierzę, że boskie prawo winno pozostawać w zgodzie z obyczajem państwowym.

Wspaniały humor, doktorze.

Tobie też radzę, abyś nie tracił humoru.

(do II Więźnia) Żegnam panów. A ty mógłbyś się uśmiechnąć przynajmniej, Piotrze Piotrowiczu... (

Wierz mi, to porządny człowiek.

Ten lekarz?

Szkoda, że jest sam właściwie, bo pozostali dobrali się jak w korcu maku.