Nota edytorska (1)

Podstawa wydania edycji cyfrowej

Henryk Bardijewski, Misja, [maszynopis], egzemplarz cenzorski z Państwowego Teatru Nowego, obecnie w zbiorach Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie.

Osobno, w kolekcji „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Panoramy Literatury Polskiej opublikowano opracowanie krytyczne dramatu , zgodnie z wydaniem: H. Bardijewski, Mirakle. Dramaty, wybór i wstęp J. Cymerman, opracowanie edytorskie tekstów: A. Kramkowska-Dąbrowska, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2023.

 http://nplp.pl/dramat-reaktywacja/misja/

Koncepcja edycji

Utwory Henryka Bardijewskiego bardzo często trafiały pod lupy cenzorów. Jeden z jego dramatów, Widzowie, został w całości zatrzymany przed publikacją w czasopiśmie „Dialog”. W przypadku publikowanej w kolekcji komedii Misja działania cenzury związane były z jej realizacją sceniczną w Teatrze Nowym w 1975 r. (reż. M. Dmochowski). Świadczy o tym odnaleziony w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie egzemplarz cenzorski. Przekaz ten zostały wybrany jako podstawa edycji cyfrowej.

Tekst zapisany w tym przekazie nie różni się zasadniczo od jedynej publikacji utworu w 1981 r. (nakładem PIW w zbiorze Dramaty). Zawiera natomiast dwie wersje zakończenia, z których tylko pierwsza jest zgodna z późniejszym pierwodrukiem. Co istotne, w pierwodruku opublikowano fragmenty, które zostały skreślone przez cenzora na potrzeby realizacji scenicznej.

W okresie działania cenzury powojennej tekst przeznaczony na scenę był bowiem cenzurowany niezależnie od ingerencji związanych z publikacją utworów. Często – jak w przypadku Misji – były to ingerencje o wiele precyzyjniejsze i częstsze. Na maszynopisie Misji widnieją skreślenia cenzora – nie obejmujące całych fragmentów, ale bardzo krótkie sformułowania, np. w zdaniu Czytaj książki, nie transparenty skreślono nie transparenty. Z kolei we fragmencie:

ON 1

[…] Opanują więzienie, straż wyrżną, was wyrżną, i co wtedy? Wojsko na pomoc wezwiecie?

PONTUS

Wojsko? O ile zdążę. Nie pomyślałem to tym.

cenzor usunął wszelkie sformułowania związane z wojskiem i jego wzywaniem przeciw protestującym.

Edycja cyfrowa ma za zadanie pokazanie tych ingerencji w sposób czytelny, ale jednocześnie tak, aby nie zniekształcić tekstu autorskiego. Ingerencje oddano za pomocą funkcji „Usunięcie” z fakultatywnym rozwinięciem informacji (ręką: censor, powód: cenzorship).

Tym bardzo czytelnym ingerencjom towarzyszą jednak inne, o wiele trudniejsze do rozwikłania. Analiza maszynopisu (złożonego z kart różnych maszynopisów) i odręczne notatki pracowników teatru wskazują również, że z powodu ingerencji przez cenzurę nie była grana cała scena pokazująca hippisów, natomiast inne sceny mogły nie pojawiać się w niektórych inscenizacjach. Edycja cyfrowa, dzięki większym możliwościom komentowania fragmentów tekstów, pokazywania warstw tekstu i jego zmienności, ma szansę lepiej przybliżyć sposób działania urzędników cenzurujących przedstawienia – a także ukazać „niestabilność” tekstu podawanego ze sceny, w zależności od towarzyszących przedstawieniu okoliczności.

Podstawą wydania w edycji cyfrowej jest przekaz niepublikowany, o szczególnej roli – jest to egzemplarz teatralny, na którym widnieją nie tylko skreślenia cenzorskie. Na maszynopisie znajdują się odręczne poprawki, które nie wynikają z cenzury, nie są także poczynione ręką autora. Rodzaj tych zmian – przede wszystkim zmiany leksykalne i kompozycyjne (przeniesienie jednego fragmentu) – wskazuje, że są one efektem pracy reżysera (choć niekoniecznie zostały przez niego osobiście naniesione na maszynopis). Z opracowania na potrzeby konkretnego spektaklu wynika także inna wersja zakończenia, na której widnieje dodatkowo najwięcej poprawek odręcznych. Wersja ta składa się na maszynopis cenzorski razem z poprzednią, krótszą wersją zakończenia (włożoną do maszynopisu w dwóch egzemplarzach). Krótsze zakończenie jest wersją prawdopodobnie wcześniejszą, lecz na pewno autorską – ponieważ w tym właśnie brzmieniu weszło ono do pierwszego i jedynego za życia autora wydania Misji w 1981 r. Z kolei prawdopodobnie to wersją dłuższą posłużono się w spektaklu, o czym może świadczyć egzemplarz suflera zachowany w Instytucie Teatralnym. W świetle odnalezionych dokumentów nie sposób jednak ustalić, czy wersja ta jest przynajmniej częściowo autorska (w brzmieniu wynikającego z zapisu maszynowego – odręczne poprawki nie pochodzą od autora), czy w całości pochodzi od reżysera. Z uwagi jednak na fakt, że to właśnie na dłuższej wersji zakończenia znajdują się parafki cenzora (dopuszczające do wygłoszenia na scenie), zdecydowano się zamieścić ją w głównej kolumnie tekstowej. Nie pominięto jednak wersji wcześniejszej – umieszczono ją w „oknie genetycznym”, do którego odnośnik znajduje się w tekście głównym, w miejscu, od którego zaczyna się inna redakcja tekstu.

Opracowanie redakcyjne tekstu

Z uwagi na szczególny charakter edycji cyfrowej Misji, prezentującej egzemplarz cenzorski dramatu, ma ona charakter dokumentacyjny. Oznacza to, że nie wprowadzano do tekstu żadnych poprawek, aby nie zniekształcić brzmienia przekazu. W przypadku drobnych błędów zapisu posłużono się przypisami edytorskimi, w których podano poprawny zapis. Maszynopis Misji jest przekazem bardzo starannym, więc uwagi te nie są liczne.

Poprawki odręczne znajdujące się na maszynopisie zostały wpisane do tekstu głównego i odpowiednio oznaczone jako skreślenia, nadpisania (czyli podające inną redakcję tekstu niż miejsca skreślone) i dopisania.

Oznaczenia te staną się widoczne po zaznaczeniu opcji „Wszystkie właściwości artefaktu” w zakładce „Zmiany”, dlatego zalecamy lekturę Misji w takiej konfiguracji narzędzi. Dodatkowo, w przypisach, informowano o tym, że wskazane poprawki nie należą ani do cenzora, ani do autora. Z kolei skreślenia cenzorskie zaznaczono na czerwono, z dodatkową informacją, że pochodzą one od cenzora. Oznaczenie to będzie widoczne po zaznaczeniu opcji „Wszystkie zmiany” w tej samej zakładce „Zmiany.

Struktura edycji

Tekst dramatu umieszczono w jednej kolumnie tekstu, opatrując je warstwami komentarza (w tym klasyfikacją didaskaliów) wspólnymi dla wszystkich dramatów umieszczonych  w kolekcji.

Opis opracowania cyfrowego poszczególnych warstw i struktur zamieszczono w osobnej nocie.

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska

Nota edytorska (2)

W edycji cyfrowej wprowadzono następujące warstwy komentarza

1. Struktura dramatyczna

Do oznaczania wypowiedzi postaci użytko znacznika “speaker” wraz z unikalnym identyfikatorem przypisanym danej postaci. Dzięki oznaczeniu każda z wypowiedzi danej postaci tym samym identyfikatorem umożliwiono zestawienie wszystkich jej wypowiedzi oraz wyświetlanie różnorodnych statystyk i zestawień dotyczących dystrybucji wypowiedzi (ile dana postać mówi w każdym z aktów, a ile o mówi się o niej). Mechanizm frontu strony wyświetla nazwę postaci i jej wypowiedzi w formie odpowiedniej dla typografii dramatu.

Drugim istotnym elementem struktury oznaczonym w TEI są didaskalia - oczywistym wyborem na oznaczenie didaskaliów wskazanym w TEI Guidelines był znacznik “stage”. Oznaczenie didaskaliów wzbogacono także o ich typologię, oddanych w TEI poprzez odpowiednie atrybuty(„metatext” „movement”, „communication”, „psyche”, „ appearance”, „audio”, „space”, „media”) Dzięki temu możliwe jest dokonywanie zestawień i statystyk typów didaskaliów w dramatach (oprogramowanie daje możliwość wyświetlenia wszystkich didaskaliów z konkretnego dokumentu wraz z typami, a także zestawienia statystyk w poszczególnych dokumentach i wersjach).. Na froncie strony didaskalia wyświetlane zgodnie z konwencją typograficzną kursywą oznaczone są specjalnymi, zaprojektowanymi na potrzeby projektu ikonami na froncie strony i funkcjonalnością pozwalającą wyświetlić typ didaskaliów po najechaniu kursorem na ikonę.

Każda z wypowiedzi i każde didaskalia mają także swój unikalny identyfikator - co umożliwia precyzyjne wskazanie, której wypowiedzi, lub w których didaskaliów dotyczy oznaczona różnica pomiędzy wersjami, co zostanie szczegółowo przedstawione w kolejnym punkcie.

1. Warstwa bytów/ jednostek indeksowych (ang. entities)

W tekście oznaczono byty (jednostki indeksowe) w kategoriach takich jak osoby, miejsca, organizacje, utwory i czasopisma, - pozwalają m.in. na zestawienie wszystkich wystąpień danej jednostki w tekstach, dodanie na zapleczu i późniejsze wyświetlenie na frontendzie opisów bytu (zarówno stałych, jak i kontekstowych), prześledzenie szablonów użycia i powiązań linkowych zarówno wewnętrznych, jak zewnętrznych.

W tej edycji przyjęto zasadę, że oznaczanie bytów ma pokazać:

a. dystrybucję/ częstotliwość mówienia o danej postaci (jako uzupełnienie statystyki wypowiedzi danej postaci) - tym samym gdy odniesienie do danego bytu osobowego pojawia się kilkakrotnie w danej wypowiedzi lub w danych didaskaliach, zazwyczaj zaznaczamy je tylko raz,

b. Szablony użycia, czyli sposoby w jakie się o danej postaci mówi

3. Porównywanie poszczególnych wersji dramatów i ich strukturyzacja

O ile w większości dramatów prezentowano osobne wersje tekstu w dwóch lub trzech sasiadujących kolumnach, w przypadku „Misji” mamy do czynienia z jedną wersją tekstu, pokazaną na jednym ekranie. Wszelkie zmiany (skreślenia cenzorskie, ręczne dopiski i skreślenia) zostały ukazane przy pomocy mechanizmu „usunięć” i właściwośc artefaktu oraz towarzyszących im przypisów, a także okna genetycznego.

Mechanizm „usunięć” – fragmenty tekstu oznaczone na czerwono – wykorzystany został do opkazania fragmentó wykreślonych przez cenzurę. Przy każdym z tych fragmentów dodatkowo pojawia się przypis objaśniający, że mamy do czynienia ze skreśleniem cenzorskim. Z kolei skreślenia, dopisania i nadpisania – sporządzone nieznaną ręką, prowdopodobnie reżysera, a każdym razie niepochodzące ani od autora, ani od cenzora - oznaczone zostały jako właściwości artefaktu (z nadpisaniami mamy do czynienia tam, gdzie słowo lub fragment skreślony został zastąpiony innym). Dodatkowo w scenie 9 [Aktorzy] wykorzystano mechanizm „okna genetycznego”: w oknie zamieszczono pierwotną, autorską wersję zakończenia tej sceny.

Kajetan Mojsak